Układ pozapiramidowy jest elementem, który odciąża korę mózgową w wykonywaniu powtarzających się, wyuczonych czynności. W takiej sytuacji nie ma zwykle potrzeby, by przy każdym powtórzeniu ruchu przetwarzać wszystkie informacje i absorbować ośrodki związane ze świadomością. Wystarczy wykorzystać „wdrukowany” już, zapamiętany schemat ruchu.
Budowa układu pozapiramidowego
Układ pozapiramidowy składa się z wielu ośrodków i dróg nerwowych. Łączy się z ośrodkami korowymi (czyli częścią zawiadującą czynnościami motorycznymi w sposób świadomy) i móżdżkiem. Ten zaś odpowiedzialny jest za podstawowe, zupełnie nieświadome działania związane z układem mięśniowym. Obejmują one funkcje takie jak utrzymywanie odpowiedniego napięcia spoczynkowego (tonusu), dobieranie siły skurczu do planowego zakresu i prędkości ruchu, koordynacja działania mięśni w określonej ich grupie (na przykład zginaczy kończyny).
Układ pozapiramidowy składa się z licznych struktur, wśród których należy wymienić:
- jądro ogoniaste i skorupę prążkowia,
- gałkę bladą,
- jądra niskowzgórzowe,
- jądra należące do wzgórza, m.in. dwa jądra brzuszne i środkowo-pośrodkowe,
- istotę czarną,
- jądro czerwienne.
Do układu pozapiramidowego zalicza się też fragmenty kory mózgowej w tzw. okolicy przedruchowej oraz liczne drogi i pasma nerwowe łączące opisane struktury.
Zobaczcie jak jest zbudowany i jak działa układ nerwowy człowieka:
Jak działa układ pozapiramidowy?
Podstawą działania układu pozapiramidowego jest zapamiętywanie schematów ruchowych, które są wykorzystywane w sposób powtarzalny. Kiedy po raz pierwszy wykonywany jest jakiś konkretny ruch, udział układu pozapiramidowego jest relatywnie niewielki. Kora mózgowa w ośrodkach ruchowych musi dokonać przetworzenia informacji z otoczenia, z układu czucia głębokiego, narządu wzroku i dotyku, a następnie zaplanować i przygotować ruch, który ma być wykonany. Całość musi być dostosowana do okoliczności i konkretnych warunków związanych z zadaniem.
Jeśli jednak ruch jest regularnie powtarzany, a warunki jego wykonania nie zmieniają się w sposób diametralny, to zawiadywanie tą czynnością przejmuje układ podkorowy. Można to opisać jako odtwarzanie zapisanego w pamięci schematu ruchowego, wypracowanego i przetestowanego wcześniej przez ośrodki korowe (układ piramidowy).
Wykonywane z użyciem układu pozapiramidowego czynności to nie tylko ruchy kończyn czy całego ciała. Struktura ta spełnia istotną funkcję w:
- odtwarzaniu dźwięków (mowie, śpiewaniu),
- wykonywaniu ruchów mimicznych,
- gryzieniu, żuciu czy przełykaniu,
- stabilizacji położenia gałek ocznych podczas ruchów ciała.
Znaczenie układu podkorowego dla funkcjonowania organizmu jest olbrzymie. Dzięki zapisanym schematom ruchy wyuczone, zręcznościowe mogą być wykonywane szybciej i dokładniej, niż w sytuacji, gdyby za każdym razem całej analizy musiała dokonywać kora mózgowa. Ponieważ część korowa jest odciążona, człowiek może skupić się na innych złożonych czynnościach. Nie musi analizować szczegółów ruchów związanych z np. chodzeniem, bieganiem, pływaniem. Podobny mechanizm działa przy pedałowaniu i utrzymywaniu równowagi podczas jazdy na rowerze. Dobrym przykładem jest też jazda samochodem. Układ pozapiramidowy pozwala kierującemu skupić się na topografii ulic i innych uczestnikach ruchu, wykonując jednocześnie, niemal bez udziału świadomości, czynności takie jak zmiana biegów czy dobieranie kąta obrotu kierownicy. Kierowca nie myśli: „muszę nacisnąć środkowy pedał” – do podjęcia odpowiedniego działania wystarcza mu świadomość, że chce się zatrzymać.
Rola układu pozapiramidowego w sporcie i innych złożonych czynnościach
Układ pozapiramidowy wytwarza i przechowuje schematy ruchowe, które ułatwiają wykonywanie powtarzających się czynności. Zjawisko to jest istotne w sporcie i innych dziedzinach wymagających treningu, na przykład przy śpiewie, grze na instrumentach.
Regularne powtarzanie przynosi trenującej osobie umiejętność automatycznego wykonywania czynności, w której chce osiągnąć możliwie najlepszy wynik. Wielokrotne powtarzanie np. skoku wzwyż czy skomplikowanego utworu w dużej części przenosi obciążenie związane z odtworzeniem zadania na układ pozapiramidowy. Sportowiec może skupić się na szczegółach związanych z konkretną sytuacją – np. piłkarz szuka najlepszej drogi do bramki, a nie myśli o tym, jak ułożyć nogę, by po kopnięciu piłka poleciała w wytypowane miejsce. Pianista koncentruje się na interpretacji utworu, a nie na technicznej kwestii naciskania określonych klawiszy. Śpiewak nie zastanawia się nad czystością i brzmieniem wydobywanych dźwięków, ale czyta nuty nieznanego utworu i jest w stanie zaśpiewać go a vista – bez wcześniejszego przygotowania.
Działanie układu pozapiramidowego pozwala człowiekowi osiągnąć doskonałość w powtarzających się, wykonywanych regularnie czynnościach, a potencjał intelektualny skupić na dostosowywaniu się do zmiennych warunków otoczenia, reagowaniu na nieznane zagrożenia i wyzwania.
