Móżdżek znajduje się w tylnym dole czaszki. Od góry przykryty jest półkulami mózgu (oddzielony od nich przez oponę twardą, która tworzy tzw. namiot móżdżku). Ma kształt elipsoidalnej bryły spłaszczonej u góry i uwypuklonej u dołu. Anatomia móżdżku jest podobna do budowy mózgu. Składa się z dwóch symetrycznych półkul, połączonych ze sobą robakiem móżdżku, na powierzchni których znajdują się zakręty i bruzdy. Tak jak mózg, móżdżek ma budowę płatową (wyróżnia się płat przedni, tylny i kłaczkowo-grudkowy). Odchodzą od niego konary, dzięki którym ma połączenie z sąsiednimi strukturami - korą mózgu, śródmózgowiem i - przez rdzeń przedłużony - rdzeniem kręgowym.
Funkcje móżdżku
Podział filogenetyczny (oparty o ewolucję struktur) móżdżku, który daje obraz jego podstawowych funkcji, zazębia się z podziałem czynnościowym. Wyróżniamy:
- móżdżek rdzeniowy (móżdżek dawny) odpowiedzialny za koordynację ruchową,
- móżdżek przedsionkowy (móżdżek stary), który odpowiada za zachowanie równowagi ciała (zarówno w ruchu, jak i w spoczynku) i ruchy gałek ocznych,
- móżdżek nowy umożliwiający planowanie ruchów i napięcie mięśniowe.
Móżdżek nieustannie otrzymuje informacje z odpowiednich ośrodków w mózgu i błyskawicznie je przetwarza, tak by człowiek - bez udziału świadomości - wykonywał płynne, precyzyjne ruchy. Decyduje, które mięśnie należy uruchomić i z jaką siłą. Monitoruje przebieg każdej aktywności ruchowej, na bieżąco wprowadzając do niej potrzebne poprawki. Do móżdżku docierają informacje nie tylko ze strony narządów ruchu (mięśni, stawów, więzadeł) - także ze zmysłów (narządów wzroku, słuchu i równowagi, skóry) oraz z rąk i stóp.
Informacje, które trafiają do móżdżku, dotyczą stanu narządów ruchu, aktualnie wykonywanych czynności, pobudzenia ośrodków ruchowych oraz ewentualnych zakłóceń równowagi ciała.
Podstawowe funkcje móżdżku to:
- utrzymanie koordynacji ruchowej,
- zachowanie równowagi,
- utrzymanie napięcia (tonusu) mięśni,
- uczenie się zachowań motorycznych,
- kontrola płynności i precyzji ruchów dowolnych.
Choroby móżdżku
Zespół móżdżkowy
Na skutek urazów głowy, nadużywania alkoholu czy zatrucia lekami może nastąpić uszkodzenie móżdżku, którego efektem jest wystąpienie charakterystycznego zespołu zaburzeń neurologicznych. Określa się je mianem zespołu móżdżkowego. Należą do nich między innymi:
- ataksja (niezborność ruchów),
- astazja (zaburzenia równowagi podczas stania),
- abazja (zaburzenia równowagi podczas chodzenia),
- oczopląs (drżenie gałek ocznych podczas patrzenia na określony przedmiot),
- hipotonia (obniżenie napięcia mięśniowego, które utrudnia utrzymanie stabilnej pozycji ciała i poruszanie się),
- drżenie zamiarowe (mimowolne drżenie kończyn, zwłaszcza górnych, w chwili rozpoczynania ruchu i zbliżania się do celu),
- mowa skandowana (brak koordynacji mięśni oddechowych, krtani i jamy ustnej, który zaburza płynność mowy),
- dysmetria (niezdolność prawidłowej oceny odległości i zahamowania ruchu w pożądanym momencie),
- adiadochokineza (niezdolność wykonywania ruchów naprzemiennych).
Symptomy zespołu móżdżkowego często towarzyszą innym przewlekłym chorobom, takim jak: stwardnienie rozsiane, niedoczynność tarczycy, zespół Arnolda-Chiariego (przemieszczenie struktur tyłomózgowia do kanału kręgowego) czy ataksja Friedreicha (postępujące zwyrodnienie niektórych części układu nerwowego). Uszkodzenie móżdżku stwierdza się w badaniach neurologicznych i obrazowych (rezonans magnetyczny). Chorobę leczy się objawowo.
Udar móżdżku
Udar móżdżku to nagłe wystąpienie ogniskowych lub globalnych zaburzeń jego czynności, wynikające z przyczyn naczyniowych. Udar następuje wskutek zablokowania dopływu krwi lub wylewu krwi do móżdżku. Czynnikami, które mogą spowodować wystąpienie udaru móżdżku, są m.in.: palenie papierosów, nadciśnienie, cukrzyca, wysoki poziom cholesterolu. Charakterystyczne objawy udaru móżdżku to: zaburzenia koordynacji ruchowej, trudności w chodzeniu, drżenie kończyn, zawroty i bóle głowy, nudności, upośledzenie słuchu. Osoba, która przeżyła udar, może cierpieć na trwałe zaburzenia równowagi czy koordynacji ruchowej. Najważniejszym elementem profilaktyki udaru móżdżku jest kontrola choroby podstawowej oraz utrzymywanie prawidłowego ciśnienia tętniczego.
Guz móżdżku
Guzy móżdżku należą do grupy nowotworów ośrodkowego układu nerwowego. Mogą być one łagodne lub złośliwe. Występują zarówno pierwotne, jak i wtórne guzy móżdżku. Przyczyny zachorowań są najczęściej genetyczne, ale upatruje się ich również w ekspozycji na toksyczne substancje lub promienie rentgenowskie. Objawy guzów móżdżku uzależnione są od ich typu, lokalizacji, wielkości. Najczęściej są to symptomy zespołu móżdżkowego (ataksja, dysmetria, oczopląs itd.). Mogą im towarzyszyć silne ból i zawroty głowy, wymioty, wodogłowie, zaburzenia widzenia. Zwykle dochodzi także do zwiększenia ciśnienia wewnątrzczaszkowego i pojawienia się objawów oponowych, takich jak np. sztywność karku. Guzy móżdżku diagnozuje się w badaniach obrazowych. Postępowanie terapeutyczne polega głównie na leczeniu chirurgicznym. Najlepsze rezultaty daje całkowita resekcja guza, co nie zawsze jest możliwe - ze względu na rozmiar zmiany nowotworowej (by ją zmniejszyć, przed zabiegiem chorego poddaje się radio- lub chemioterapii) lub jej umiejscowienie (usunięcie guza może się wiązać z naruszeniem struktur odpowiedzialnych za ważne funkcje życiowe). W takiej sytuacji często stosuje się terapię paliatywną - chorzy otrzymują leki łagodzące występujące u nich objawy choroby nowotworowej. Leczenie objawowe guzów móżdżku bazuje na stosowaniu glikokortykosteroidów (obniżają ciśnienia wewnątrzczaszkowe) oraz na profilaktycznym stosowaniu leków przeciwpadaczkowych (zapobiegają napadom drgawkowym).
Zanik móżdżku
Istnieją choroby móżdżku, które prowadzą do jego zaniku. Wyróżniamy zanik kory móżdżku, zanik wieloukładowy i zanik oliwkowo-mostowo-móżdżkowy. Ich etiologia nie jest dokładnie znana. Prowadzą one do utraty koordynacji ruchów, poważnych zaburzeń równowagi i mowy. Ostatecznie całkowicie unieruchamiają chorego.
