Procesy poznawcze pozwalają człowiekowi na właściwe funkcjonowanie w środowisku zewnętrznym. Aby odpowiednio interpretować otaczające ludzi zjawiska, konieczne są zachowanie uwagi, umiejętność rozpoznawania (np. przedmiotów), procesy myślenia, umiejętność mowy i zapamiętywania różnych faktów. Wraz z wiekiem funkcje poznawcze człowieka ulegają osłabieniu. Jest to naturalny proces wynikający ze zmian degeneracyjnych w mózgu, czyli po prostu jego starzenia się. Najczęściej występują łagodne zaburzenia poznawcze, które są nierzadko bagatelizowane i tłumaczone wiekiem chorego. Wyróżnia się również ciężkie zaburzenia poznawcze, wynikające z różnych procesów chorobowych. Zaburzenia funkcji poznawczych mogą dotyczyć nie tylko ludzi starszych. Wielu młodych ludzi ma problemy z koncentracją uwagi czy pamięcią. Na funkcje poznawcze mają bowiem wpływ liczne czynniki zewnętrzne, jak stres czy nadmiar emocji. Ćwiczenie funkcji poznawczych powinno być prowadzone już od najmłodszych lat.
Jakie wyróżnia się procesy poznawcze człowieka?
Mózg człowieka jest bardzo skomplikowaną strukturą. Mimo daleko posuniętej wiedzy medycznej nadal pozostawia wiele zagadek. Wszystko, dzięki czemu człowiek potrafi poznawać świat, przetwarzać docierające do jego umysłu informacje, określa się mianem funkcji poznawczych. To właśnie dzięki tym procesom człowiek może się rozwijać, zdobywać konieczną wiedzę, wyrażać i odczuwać emocje, wchodzić w interakcje z innymi ludźmi, odczuwać strach, miłość, radość bądź smutek.
Do głównych funkcji poznawczych zalicza się:
- uwagę – na tę funkcję składa się wiele elementów. Uwaga jest zdolnością poznawczą o określonym zakresie, co oznacza, że człowiek może spostrzec w danym czasie określoną liczbę elementów. Ponadto wśród cech uwagi wyróżnia się jej podzielność (umiejętność wykonywania kilku rzeczy na raz), wybiórczość i koncentrację (umiejętność skupienia uwagi na jednym elemencie), trwałość (umiejętność utrzymania uwagi przez dłuższy czas), a także przerzutność (przenoszenie uwagi z jednego przedmiotu na drugi);
- spostrzeganie – to złożony proces poznawczy, polegający na interpretacji docierających do człowieka bodźców wzrokowych, słuchowych, smakowych czy czuciowych;
- myślenie – zdolność integracji informacji, ich przetwarzania i interpretacji;
- pamięć – pozwala na zapamiętywanie, przechowywanie, utrwalanie, a następnie rozpoznawanie i przypominanie, czyli odtwarzanie różnych informacji;
- mowę – umiejętność wyrażania myśli, posługiwania się językami.
Zaburzenia funkcji poznawczych
Zaburzenia funkcji poznawczych mogą pojawić się już w młodym wieku. Dzieli się je względem procesu poznawczego, którego dotyczą:
- zaburzeń spostrzegania: omamy, złudzenia czy halucynacje;
- zaburzenia myślenia: zaburzenia treści myślenia (urojenia, natręctwa myślowe, idee nadwartościowe), zaburzenia toku myślenia (spowolnienie, rozkojarzenie, przyspieszenie).
- zaburzenia pamięci – najczęściej kojarzą się z utratą bądź osłabieniem pamięci, natomiast należy wyróżnić tu nadczynność pamięci (szybkie zapamiętywanie większej ilości informacji niż przeciętny człowiek). Zalicza się tu też omamy pamięciowe i złudzenia pamięciowe;
- zaburzenia uwagi – mogą obejmować np. rozkojarzenie, brak umiejętności skupienia się na wybranym elemencie bądź czynności, czyli brak koncentracji.
Rozwój procesów poznawczych u dzieci
Funkcje poznawcze rozwijają się już od najmłodszych lat. Każda grupa wiekowa, począwszy od noworodków, kształtuje je na swój sposób. U dzieci bardzo duży wpływ na rozwój i ćwiczenie funkcji poznawczych mają rodzic, opiekun i otoczenie. Opiekun ma możliwość stymulowania rozwoju procesów poznawczych dziecka już od pierwszych dni życia.
Noworodki są bardzo wrażliwe na bodźce zewnętrzne, choć umiejętność interpretacji bodźców jest jeszcze dobrze niewykształcona. W okresie niemowlęcym dzieci coraz aktywniej zaczynają poznawać otaczający je świat poprzez chwytanie, obmacywanie przedmiotów czy wkładanie ich do ust. Wraz z wiekiem dziecko coraz dokładniej poznaje pewne przedmioty, zaczyna kojarzyć, do czego służą. Dzięki rozwojowi wzroku, mowy, słuchu, ruchu, dziecko coraz aktywniej ma możliwość poznawania świata zewnętrznego. Starsze dzieci rozwijają się dzięki nauce w szkole i zdobywaniu wiadomości. Zabawy i ćwiczenia funkcji poznawczych powinny być więc dostosowane do wieku. Noworodka stymuluje się poprzez dotykanie rączek, stópek, przytulanie, mowę. Kiedy nabywa umiejętność skupienia wzroku, można pokazać mu czarno-białe obrazki. Są to jedyne barwy, które w tym okresie rozróżnia. Wraz z kształtowaniem się zmysłu wzroku i dalszym rozwojem psychoruchowym rozszerza się zakres zabaw i prezentowanych dziecku bodźców.
Wydaje się, że najtrudniejszą do opanowania u dzieci funkcją poznawczą jest koncentracja uwagi. Faktycznie, dzieci bardzo często zmieniają obiekt swoich zainteresowań, potrafią jedynie przez krótki moment skoncentrować się na silnych bodźcach. Dopiero w okresie szkolnym można oczekiwać od dziecka rozwoju koncentracji poprzez naukę w szkole. Uwaga staje się coraz trwalsza, dziecko nabywa zdolność przerzutności uwagi i wielu innych jej cech.
U dzieci bardzo aktywnie kształtuje się wyobraźnia. Ma ona początkowo charakter odtwórczy, czyli dziecko wyłącznie odtwarza to, co naprawdę widziało. Dopiero później przybiera formę twórczą, czyli dziecko samo wymyśla różne sytuacje, które nie miały miejsca.
Jeśli chodzi o pamięć, to dopiero po 2. roku życia, a właściwie nawet w wieku przedszkolnym, można mówić o pojawieniu się pamięci trwałej. Wcześniej dziecko bazuje wyłącznie na pamięci świeżej.
