Zaburzenia osobowości należy odróżnić od schorzeń psychicznych, ponieważ nie są one wynikiem zmian w psychice zdrowego człowieka, lecz wyrażają się w określonej strukturze charakteru, utrwalonych od dzieciństwa wzorcach postępowania, sposobach myślenia. Faktycznie zatem osobowość chwiejna emocjonalnie – choć została ujęta w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 (pod symbolem F60.3) – nie jest chorobą, ale zespołem cech, które są mało podatne na zmianę i utrudniają przystosowanie do przyjętych norm. W konsekwencji osoba z takim zaburzeniem z trudem odnajduje się w sytuacjach społecznych (pracy, relacjach z bliskimi), ma problem z obrazem samej siebie, co z kolei skutkuje subiektywnie przeżywanym cierpieniem.
Osobowość chwiejna emocjonalnie – typ impulsywny i borderline
Osobowość chwiejna emocjonalnie ma na dwa podtypy – impulsywny i borderline. Dla obu charakterystyczny jest problem impulsywności i niedostatecznej samokontroli:
- zmienne, niedające się przewidzieć nastroje,
- częste wybuchy emocji (pozytywnych i negatywnych),
- skłonność do spontanicznych, często ryzykownych lub nieakceptowanych działań,
- brak umiejętności planowania, przewidywania,
- niebranie pod uwagę konsekwencji własnych czynów,
- nadwrażliwość na ocenę,
- brak zdolności do refleksji nad sobą i rozumienia innych osób.
Niestabilność emocjonalna często jest przyczyną objawów somatycznych – zaburzeń snu, odżywiania, dolegliwości bólowych.
W przypadku osobowości chwiejnej emocjonalnie o typie impulsywnym dominująca jest skłonność do działania pod wpływem chwili, bez myślenia o przyszłości i ewentualnych konsekwencjach czynów. Osoby z tym zaburzeniem łatwo wyprowadzić z równowagi (w szczególności – nie znoszą krytyki), nierzadko reagują agresją, choć zdarzają im się również wybuchy entuzjazmu. Częściej jednak szukają okazji do zaczepki i kłótni. Typowi impulsywnemu brakuje cierpliwości, umiejętności długotrwałej koncentracji. Jest nadmiernie reaktywny, a jego zmienność myśli, uczuć i nastrojów stanowi przyczynę nieustannego napięcia i niepokoju.
Nieco inne rysy ma osobowość chwiejna emocjonalnie typu borderline (osobowość z pogranicza – cechy tego zaburzenia mieszczą się na pograniczu zaburzeń psychotycznych i neurotycznych). Emocjonalnej niestabilności i impulsywności w działaniu towarzyszą w jej przypadku poczucie wewnętrznej pustki, stany depresyjne, lękowe, myśli paranoidalne, prześladowcze oraz inklinacje autodestrukcyjne, które niejednokrotnie prowadzą do prób samobójczych. Osobowość borderline ma zaburzony obraz siebie, własnych preferencji (w tym – seksualnych), pragnień i celów. Problemy z określeniem swojej tożsamości przekładają się na niskie poczucie wartości. Charakterystyczne dla osobowości z pogranicza jest pragnienie bliskiej i wyłącznej relacji, które zwykle owocuje intensywnymi, ale nietrwałymi związkami uczuciowymi, będącymi przyczyną silnych, emocjonalnych kryzysów. Typowi borderline nieustannie towarzyszy lęk przed porzuceniem, w związku z czym może posuwać się do emocjonalnego szantażu.
Przyczyny zaburzeń osobowości o typie impulsywnym i borderline
Aktualny stan wiedzy nie pozwala jednoznacznie określić etiologii zaburzenia. Cechy osobowości chwiejnej emocjonalnie rozwijają się od wczesnego dzieciństwa. Osobowość impulsywną czy borderline ukształtować mogą zaniedbania ze strony opiekunów (np. niedostateczne uwaga), utrata bliskich, a także przemoc psychiczna lub fizyczna (m.in. molestowanie seksualne). Według niektórych źródeł, traumatyczne doświadczenia znajdują odbicie w budowie rozwijającego się mózgu, co uzasadnia nieodwracalność zmian w psychice ludzi z osobowością chwiejną emocjonalnie. Inne teorie podkreślają, że na wystąpienie zaburzeń mogą mieć wpływ czynniki genetyczne (podobne choroby u najbliższych krewnych) lub biologiczne (przebyte urazy głowy, zaburzenia równowagi neuroprzekaźników). Podkreśla się także, że wyżej wymienione okoliczności nie muszą doprowadzić do rozwoju osobowości chwiejnej emocjonalnie. Najprawdopodobniej „wyzwalają ją” dopiero określone zdarzenia, np. nieudana próba zbudowania związku partnerskiego.
Osobowość chwiejna emocjonalnie – leczenie
Przed podjęciem leczenia niezbędne jest przeprowadzenie szczegółowego wywiadu psychiatrycznego, uzupełnionego badaniami psychologicznymi i neurologicznymi. Służy to wykluczeniu innych schorzeń psychicznych lub somatycznych, które powodują zachowania charakterystyczne dla osobowości chwiejnej emocjonalnie. Aby terapia odniosła skutek, niezbędne jest zbudowanie z pacjentem opartej na zaufaniu relacji oraz zaangażowanie go w proces leczenia.
Zaburzenia osobowości o typie impulsywnym lub borderline wymagają długotrwałej psychoterapii. Za najbardziej skuteczną w obu przypadkach uznaje się terapię poznawczo-behawioralną, m.in. jej odmianę dialektyczno-behawioralną, opartą głównie na treningu umiejętności społecznych. W leczeniu pomocne są także – szczególnie w przypadku osobowości z pogranicza – metody terapii psychodynamicznej, które pozwalają dotrzeć do przyczyn dysfunkcji.
Oddziaływanie farmakologiczne jest nieskuteczne przy leczeniu zaburzeń osobowości. Niekiedy stosuje się je uzupełniająco, zwłaszcza w przypadku objawów depresji czy stanów lękowych. Podaje się wówczas preparaty stabilizujące nastrój – głównie selektywne inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny (SSRI) i małe dawki leków przeciwpsychotycznych. Nie zaleca się stosowania leków o działaniu uspokajającym (zwłaszcza na bazie benzodiazepiny) ze względu na właściwą osobowości chwiejnej emocjonalnie skłonność do uzależnień od środków psychoaktywnych.
