Szalej jadowity jest jednym z najbardziej znanych przedstawicieli roślin trujących. Porasta przeważnie obszary położone w klimacie umiarkowanym. Jego wpływ na korę mózgową objawia się podobnie jak upojenie alkoholowe. Używany był niegdyś do skrytobójczych otruć, wykonywania wyroków śmierci czy samobójstw. Uważa się go za prawdopodobną przyczynę śmierci Sokratesa. Roślina przywoływana jest również w powieściach Agathy Christie.
Szalej jadowity – wiadomości ogólne
Szalej jadowity (z łac. Cicuta virosa) jest gatunkiem wieloletniej rośliny zaliczanej do rodzaju szalej (z łac. Cicuta) i rodziny selerowatych (z łac. Apiaceae). Zwyczajowo nazywany jest bzduchą wodną, szaleńcem, cykutą, wszą wodną i cykutą jadowitą. Porasta powszechnie tereny półkuli północnej. Stanowi element flory Azji, Ameryki Północnej i Europy. W Polsce występuje na całym niżu i w niżej położonych obszarach górskich. Najczęściej można go spotkać na terenach podmokłych, torfowiskach, brzegach stawów, w szuwarach i przy rowach. Szalej jadowity to trująca roślina – z niej pochodzi cykuta. Właściwości toksyczne posiada cała roślina, lecz najsilniejsze działanie trujące wykazują kłącza i łodyga. Stąd też określa się ją mianem trucizny z korzenia szaleju. Roślinę stosuje się w leczeniu homeopatycznym.
Zobaczcie także, do czego może doprowadzić jedzenie spleśniałych produktów:
Cykuta – co to znaczy?
Etymologia łacińskiego określenia cicuta nie jest znana. Wyjaśnienie znajduje grecka nazwa trucizny koneion, która wiązana jest ze słowami:
- konos oznaczający „szyszkę” – wskazuje się tu na podobieństwo wyglądu liści cykuty do szyszek;
- kona, co oznacza „płynną smołę” – owoce cykuty zawierają intensywnie pachnący olejek, który w połączeniu z wodą uzyskuje podobną do żywicy postać.
Co odpowiada za toksyczność szaleju jadowitego?
Trujące działanie szaleju jadowitego wynika z zawartego w roślinie silnie toksycznego alkoholu wielonienasyconego – cykutoksyny (wzór sumaryczny C17H22O2). Ten organiczny związek chemiczny należy do dioli, czyli alkoholi zawierających dwie grupy hydroksylowe. Powszechnie określany bywa jadem skurczowym. Oddziałuje na rdzeń przedłużony, czyli element tyłomózgowia, gdzie znajdują się ośrodki nerwowe warunkujące funkcje odruchowe, w tym układ naczynioruchowy, oddechowy i krążenia. Innym związkiem decydującym o trującym działaniu rośliny jest cykutol.
Jak wygląda cykuta?
Szalej jadowity wykształca dwu- lub trzykrotnie pierzastosieczne, zielone liście. Kwiaty są białe, niewielkich rozmiarów, zebrane w baldach złożonych. Roślina kwitnie od czerwca do sierpnia. Jej kwiaty z daleka pomylić można z popularnym dmuchawcem. Owoc stanowi rozłupnia. Łodyga jest rozgałęziona i pusta w środku. Roślina rośnie do wysokości 0,6–1,5 m. Cechą charakterystyczną, po której rozpoznać można szalej jadowity, są poprzeczne puste kanały i żółtawy sok pojawiający się po ich rozcięciu.
Jakie są objawy zatrucia cykutą?
Cykuta to trucizna szybko działająca. Pierwsze objawy zatrucia widoczne są już po około 20 minutach. Do ich pojawienia się wystarczą 2–3 g świeżej rośliny. Objawami zatrucia są m.in.: ślinotok, mdłości, wymioty, bóle brzucha, pieczenie w jamie ustnej i gardle, bóle i zawroty głowy, ospałość, skurcze mięśni i biegunka. Następnie pojawiają się trudności z oddychaniem, z ust toczy się piana, rozszerzają się źrenice. Nierzadko dochodzi do utraty świadomości. Ostatnim etapem zatrucia są drgawki. Początkowo zgrzyta się zębami, w ostateczności ma miejsce porażenie układu oddechowego. Zgon następuje w wyniku porażenia ośrodka oddechowego.
Jak dochodzi do zatrucia szalejem jadowitym?
Zatrucie szalejem jadowitym ma obecnie najczęściej charakter przypadkowy. Ze względu na przynależność do rodziny selerowatych roślina wykazuje kilka podobnych cech do innych jej przedstawicieli. Posiada słodkawy korzeń i ostrawy zapach, przez co można ją pomylić z pietruszką, pasternakiem, selerem czy zdziczałą marchwią. Oprócz ryzyka wynikającego ze spożycia szaleju jadowitego na zatrucie narażone są również osoby wykorzystujące roślinę do celów ozdobnych – sadzi się ją na brzegach oczek wodnych. Do przydomowego ogrodu przedostaje się wraz z innymi roślinami wodnymi. Rozsiewana jest też przez ptaki. Toksyny w niej zawarte przeniknąć mogą przez nieuszkodzoną skórę. Kiedy dojdzie do zatrucia szalejem jadowitym, należy jak najszybciej wezwać pomoc specjalistyczną. Czekając, można zastosować domowe metody, jak podanie rozcieńczonego octu (2%), środków wymiotnych czy mocnego naparu kawy lub herbaty.
Cykuta – przyczyna śmierci Sokratesa?
Literatura donosi, że przyczyną śmierci Sokratesa, jednego z najbardziej znanych filozofów było otrucie cykutą. Specjaliści wskazują jednak na rozbieżności co do pochodzenia trucizny. W starożytnej Grecji określenie cykuta odnosiło się do dwóch roślin – szczwołu plamistego i szaleju jadowitego.
Bibliografia
1. A. Szweykowska, J. Szweykowski, Słownik botaniczny, Wiedza Powszechna, Warszawa 2003.
2. Z. Mirek, H. Piękoś-Mirkowa, A. Zając, M. Zając, Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski, Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, Kraków 2002.
3. B. Bohne, P. Dietze, Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących, Bellona, Warszawa 2008.
4. L. Rutkowski, Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej, PWN, Warszawa 2006.
5. B. Siek, A. Ryś, J. Sein Anand, Najbardziej popularne trucizny świata grecko-rzymskiego, [w:] „Przegląd Lekarski”, 2013, 70(8), s. 643–646.
