Aleksytymia to w dosłownym znaczeniu brak słów na wyrażenie emocji (gr. a – przedrostek oznaczający negację, léxi – słowo, thymos – emocja, uczucie), dlatego przypadłość tę określa się często emocjonalnym analfabetyzmem. W praktyce jest to nie tylko nieumiejętność nazywania i wyrażania swoich emocji, ale przede wszystkim niezdolność do ich identyfikowania. Aleksytymik nie jest pozbawiony uczuć i może je nawet silnie przeżywać. Nie ma jednak świadomego dostępu do własnych procesów emocjonalnych, nie potrafi ich określić ani tym bardziej zarządzać nimi. Zjawisko to zostało opisane po raz pierwszy w 1973 r. przez amerykańskiego psychiatrę Petera Sifneosa.
Aleksytymia – przyczyny
Przyczyny aleksytymii nie są jeszcze do końca poznane. Zaobserwowano, że tego typu objawy mogą towarzyszyć np. chorobie Parkinsona, stwardnieniu rozsianemu, autyzmowi. Niektóre badania wskazują na to, że aleksytymia jest wynikiem niepoprawnego funkcjonowania układu limbicznego, a konkretnie ciała migdałowatego. Powodem takiego stanu mogą być wrodzone nieprawidłowości w budowie mózgu, jego urazy albo zmiany chorobowe, takie jak tętniaki, guzy.
Aleksytymikiem zwykle staje się osoba, która nie uczy się identyfikować, wyrażać i kontrolować różnych stanów emocjonalnych już od wczesnego dzieciństwa. Brak odpowiednich wzorców i doświadczeń powoduje zaburzenia rozwoju emocjonalnego. Mogą one być wynikiem nadopiekuńczej postawy rodziców, w związku z którą dziecko chronione jest przed negatywnymi przeżyciami. Jednocześnie nie ma szansy rozbudzać wyobraźni, ciekawości czy przeżywać radości ze spełnienia swoich marzeń, ponieważ możliwe potrzeby zaspokajane są przez otoczenie, nim zdążą się rozwinąć. Zdolność świadomego przeżywania i nazywania uczuć może nie wykształcić się także u osoby wychowanej w rodzinie, w której panował emocjonalny chłód – rodzice nie okazywali miłości dziecku ani sobie nawzajem, promowali ukrywanie uczuć i krytykowali ich ekspresję, nie rozmawiali z dzieckiem o emocjach itd.
Objawy aleksytymii
Aleksytymia kojarzona jest często z typem osobowości cechującym się niezwykłą racjonalnością, powściągliwością, chłodem, brakiem empatii. Charakterystyka ta jest w pewnym stopniu trafna, choć należy ją pogłębić, by zyskać właściwy obraz emocjonalnego analfabetyzmu. Aleksytymicy:
- nie kontrolują swoich emocji, więc mogą przeżywać je w sposób bardzo gwałtowny, (przejawiając wręcz przesadzone reakcje fizjologiczne na bodźce), ale nie są w stanie poprawnie ich zinterpretować – swoje pobudzenie przypisują problemom somatycznym, np. przyspieszonego bicia serca nie uznają za objaw stresu czy ekscytacji, lecz za efekt nagłego spadku ciśnienia tętniczego,
- żyją teraźniejszością, ponieważ nie marzą, nie snują planów ani też nie rozpamiętują tego, co przeżyli,
- nie kierując się uczuciami, są skrajnie racjonalni, cechuje ich ścisły, operacyjny styl myślenia i wysławiania się – potrafią przy tym analizować szczegóły sytuacji, która wywołała w nich pobudzenie, ale ich procesy poznawcze nie docierają do rzeczywistych przyczyn tego stanu.
Mimo że aleksytymia nie została ujęta w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 i nie uznaje się jej za zaburzenie psychiczne, może prowadzić do szeregu poważnych konsekwencji. Przede wszystkim aleksytymicy nie są w stanie w adekwatny sposób rozładować swoich emocji, więc często dotykają ich nerwice, depresja. Napięcia odreagowują zwykle poprzez zachowania nawykowe, np. nadużywanie alkoholu lub innych substancji psychoaktywnych, kompulsywne objadanie się itd. Wielu aleksytymików popada dodatkowo w hipochondrię, ponieważ fizyczne objawy nieuświadomionych emocji stają się źródłem ich poważnej troski o własne zdrowie. Dodatkowo napięcia pozbawione naturalnego ujścia rzeczywiście mogą prowadzić do zaburzeń somatycznych, np. dolegliwości bólowych.
W życiu społecznym aleksytymik funkcjonuje w oparciu o wyuczone schematy. W związku z tym emocjonalni analfabeci mają skłonność do unikania sytuacji, których rozwoju nie sposób przewidzieć. Aleksytymik może być bardzo skutecznym, trzeźwo myślącym pracownikiem, ale znacznie gorzej radzi sobie np. w relacjach partnerskich. Często w ogóle nie ma potrzeby ich nawiązywania – decyduje się na nie ze względu na inne korzyści niż zaspokojenie emocjonalnych potrzeb. Jest trudnym partnerem, ponieważ nie tylko nie potrafi wyrażać własnych emocji, ale i nie odczytuje adekwatnie uczuć innych ludzi. Brak empatii u aleksytymika idzie zwykle w parze z brakiem poczucia sprawczości i odpowiedzialności w sferze uczuć. Nie łącząc z nią procesów poznawczych, osoba taka często nie pojmuje konsekwencji swoich zachowań, winę za niepowodzenia w relacji przypisując czynnikom zewnętrznym. Dużym problemem w związkach aleksytymików mogą być zaburzenia seksualne (np. problemy z erekcją u mężczyzn) powodowane z jednej strony brakiem zdolności do świadomego przeżywania emocji, a z drugiej – nadmiernym napięciem psychicznym.
Jak rozpoznać depresję: Dowiesz się tego z filmu:
Aleksytymia – leczenie
Ponieważ aleksytymia nie jest jednostką chorobową, trudno mówić o kryteriach jej diagnozowania i metodach leczenia. O ile emocjonalny analfabetyzm nie jest wynikiem zaburzeń neurologicznych, można pracować nad nim w procesie psychoterapii. Zalecane metody to terapia psychodynamiczna (pozwalająca na konfrontację z przeżyciami z okresu dzieciństwa) oraz rozwojowa, tj. taka, w toku której uczestnicy uczą się nazywać i wyrażać swoje emocje. Leczenie aleksytymii zwykle jest długotrwałe, ale przy silnej motywacji ze strony pacjenta może przynieść dobre efekty.
Niestety, sami aleksytymicy zwykle nie szukają pomocy, ponieważ nie czują, by jej potrzebowali. Niekiedy podejmują leczenie depresji czy uzależnień, które towarzyszą ich przypadłości. Swój racjonalizm i emocjonalny dystans uznają jednak za integralną, a wręcz pozytywną cechę swojej osobowości, która nie podlega modyfikacji, podobnie jak np. orientacja seksualna. Można przyznać wiele słuszności takiemu punktowi widzenia, gdyby nie fakt, że aleksytymia na dłuższą metę bywa wyniszczająca, zarówno psychicznie, jak i fizycznie.
