Układ limbiczny (układ rąbkowy) od wieków pasjonuje naukowców i lekarzy. Przez lata uważano, że jest to obszar mózgu odpowiadający wyłącznie za zmysł węchu. Dopiero badania z I poł. XX w. wykazały, że układ limbiczny stanowi centrum zachowań emocjonalnych i popędowych w ludzkim ciele. Nieco później odkryto rolę układu w procesie zapamiętywania.
Samo pojęcie układu limbicznego, ze względu na ilość struktur w niego wchodzących, nie jest wyróżnione w układzie anatomicznym i uznawane jest za pojęcie fizjologiczne, które dotyczy zachodzących w nim procesów.
Układ limbiczny – budowa
Układ limbiczny złożony jest z wielu „pięter”, będących strukturami kory mózgu oraz ośrodkami podkorowymi, otaczającymi ciało modzelowate i szczelinę naczyniówkową. Najważniejszymi elementami układu limbicznego są: płat limbiczny wraz z hipokampem, ciało migdałowate i jądra przegrody. Wyodrębnienia układu limbicznego dokonali naukowcy na podstawie badań klinicznych.
Płat limbiczny stanowi wąski pas kory mózgowej złożony z dwóch mniejszych pasów: wewnętrznego i zewnętrznego. Niektórzy lekarze uważają go za osobny płat kresomózgowia, gdzie się znajduje. Otacza ciało modzelowate.
Hipokamp jest niewielką strukturą znajdującą się w płacie skroniowym kresomózgowia. Składa się ze stopy, koryta i strzępka. W układzie limbicznym odpowiada przede wszystkim za pamięć, a jego uszkodzenie uniemożliwia proces uczenia się. Człowiek posiada dwa hipokampy – w każdej z półkul mózgowych.
Ciało migdałowate to skupisko kilkunastu jąder położonych głęboko w płacie limbicznym nieopodal hipokampa. W medycynie dzielone jest na część korowo-przyśrodkową i część podstawno-boczną. Ciało migdałowate jest odpowiedzialne za emocje, a także funkcje wegetatywne endokrynne zachodzące w podwzgórzu. W ciele migdałowatym uwalniane są zachowania macierzyńskie i pamięć emocjonalna.
Układ limbiczny – połączenia
Wyróżnia się dwa rodzaje połączeń w układzie limbicznym, umożliwiające prawidłowe działanie: połączenia wewnętrzne i połączenia zewnętrzne.
Na połączenia wewnętrzne składa się głównie krąg Papeza, w którym powstają emocje. Połączenia zewnętrzne łączą układ limbiczny z tworem siatkowym i międzymózgowiem, dzięki czemu układ wpływa na prace kory mózgu i ośrodki wegetatywne.
Układ limbiczny – funkcje, emocje, pamięć
Praca układu limbicznego jest ściśle powiązana ze śródmózgowiem i międzymózgowiem. Układ limbiczny reguluje stany i zachowanie emocjonalne (emocje), zwane w psychologii procesami psychicznymi. Są zazwyczaj automatyczną i stosunkowo krótką reakcją organizmu na dane sytuacje. Układ rąbkowy odpowiada za:
- strach,
- szczęście,
- przyjemność,
- zadowolenie.
Układ limbiczny niejako dokonuje analizy bodźców pod kątem znaczenia emocjonalnego. Wpływa na zachowania popędowe (apetytywne), które uruchamiają i podtrzymują czynności zaspokajające podstawowe potrzeby biologiczne, takie jak rozmnażanie się czy pobieranie pokarmu. Poza funkcją generatora emocji umożliwia uczenie się za sprawą poznawczego przetwarzania informacji i procesu zapamiętywania.
Zobacz także: Cechy osoby inteligentnej emocjonalnie - ćwiczenia rozwijające inteligencję emocjonalną
Kluczową rolę w przypadku czynności poznawczych i procesów pamięciowych odgrywa hipokamp. Ma on umiejętność przenoszenia informacji z pamięci krótkotrwałej do pamięci długotrwałej i wpływa na zdolność orientacji przestrzennej.
Jądra przegrody wpływają na kontrolowanie agresji, procesy poznawcze i wspomniane zachowania apetytywne. Układ limbiczny w znaczący sposób oddziałuje na tzw. układy nagrody i kary. Zachodzi w nim regulacja układu autonomicznego i czuciowo-ruchowego.
Układ limbiczny – zaburzenia
Zaburzenia pracy hipokampa prowadzą do utraty zdolności zapamiętywania, a osoba dotknięta tym urazem zapomina o wszystkim, co wydarzyło się w niedługiej przeszłości przed wystąpieniem urazu (nawet 3 lata). Uszkodzony hipokamp powoduje dalsze problemy z pamięcią krótkotrwałą.
Do zaburzeń pracy hipokampa dochodzi najczęściej w wyniku długotrwałego i silnego stresu (np. stresu pourazowego). Uszkodzenia hipokampa może także dokonać zespół skroniowy. Jest to grupa objawów związanych z urazami okolic skroniowych mózgu, wywołanych najczęściej obecnością guza. Zespół skroniowy atakujący hipokamp wpływa na zaburzenia czytania, liczenia, ogniskowe zaburzenia mowy, napady padaczkowe i zaburzenia emocjonalne.
Innymi zaburzeniami układu limbicznego są fobie. Jest to grupa reakcji warunkowanych, związanych z reakcją pomiędzy wzgórzem mózgu i ciałem migdałowatym a czynnościami hipokampu. Zdaniem naukowców fobie wynikają z utajonego uczenia się związku pomiędzy danym epizodem a pobudzeniem ciała migdałowatego wywołującym reakcję strachu.
Do zaburzeń układu limbicznego dochodzi także w momencie występowania nerwicy natręctw. Zdaniem neurologów całkowity brak uczucia strachu u niektórych osób może wiązać się ze zwapnieniem jąder migdałowatych, ale ze względu na jednostkowe przypadki diagnoza nie została udowodniona. Dowiedziono natomiast, że obszary limbiczne podrażnione prądem wywołują psychozy oraz halucynacje.
