Osobowość to niezmienne cechy i predyspozycje człowieka, które odróżniają go od innych ludzi. Nadają spójność jego zachowaniu i czynią je względnie przewidywalnym (choć zależy ono także od chwilowej kondycji psychofizycznej).
Charakter a osobowość i temperament
Charakter to zespół cech danej osoby, które wyrażają się w jej sposobie bycia – działaniu, reakcjach na otaczającą rzeczywistość, postawach, poziomie energii. W tym znaczeniu pojęcia charakteru i osobowości są tożsame. O ile jednak to pierwsze ma niekiedy znaczenie wartościujące (mówi się np. o „słabym charakterze”), drugie odnosi się zawsze do neutralnego opisu cech jednostki. Osobowość kształtuje się przez całe życie i może ulegać modyfikacji na skutek uwarunkowań społecznych. Z biegiem czasu zmieniają się wartości, upodobania czy aspiracje. Niektóre pierwotne cechy, które najczęściej określa się mianem temperamentu, pozostają jednak stałe. Właśnie ten zespół uwarunkowań, które uznaje się za wrodzone lub wykształcone w najwcześniejszym dzieciństwie, interesował zawsze badaczy.
Typy osobowości według Hipokratesa i jego następców
Zagadnieniem osobowości interesował się już Hipokrates – grecki lekarz żyjący na przełomie V i IV w. p.n.e. Na podstawie swoich spostrzeżeń sformułował pierwszą typologię charakteru, która okazała się na tyle trafna, że jej podstawy i nazewnictwo przetrwały w psychologii do dziś. Podział na cztery rodzaje osobowości powstał ze względu na takie cechy, jak aktywność, emocjonalność czy wrażliwość na bodźce.
Sangwinik to pogodny optymista, tryskający entuzjazmem i energią. Jest osobą silną, pewną siebie. W kontakcie jest bezpośredni, otwarty, spontaniczny, pełen ekspresji. Nie brak mu wrażliwości, ale jest niestały w uczuciach. Często zmienia obiekty swoich fascynacji. Mimo że sangwinik bywa egocentryczny, jest towarzyski i lubiany. Ludzi przyciąga jego barwna, twórcza osobowość i poczucie humoru. W działaniu często brak mu dobrej organizacji i determinacji, za to jest niezwykle kreatywny i odważnie podejmuje nowe wyzwania.
Choleryk jest człowiekiem czynu – silnym, przedsiębiorczym, zdecydowanym w działaniu. Ma wysokie zdolności organizacyjne, potrafi konsekwentnie dążyć do celu. Cechuje go wysoka pobudliwość i skłonność do afektów. Bywa porywczy, wybuchowy, niecierpliwy i uparty. W kontaktach z ludźmi choleryk jest zwykle apodyktyczny, więc najbardziej efektywnie funkcjonuje w pojedynkę lub w gronie oddanych sobie osób. Ma problem z uznawaniem racji innych, więc trudno mu nawiązywać bliskie relacje.
Melancholik ma skłonność do pesymizmu. Stanowi typ idealisty o bogatym świecie wewnętrznych przeżyć. Jest zorganizowanym perfekcjonistą, często ma zdolności artystyczne. Niełatwo wzbudzić w nim emocje, ale jest wrażliwy na piękno. Raz wywołane uczucia są u niego zwykle bardzo trwałe. Melancholik z trudem podejmuje decyzje, brak mu pewności siebie, ale jest wytrwały i potrafi twórczo rozwiązywać problemy. Ceni sobie spokój, samotność. Choć ostrożnie nawiązuje znajomości, zwykle są one głębokie.
Flegmatyk to osoba spokojna, zrównoważona, zachowuje zimną krew w trudnych sytuacjach. Może być uczuciowy, ale nie uzewnętrznia swoich przeżyć – stwarza wrażenie zdystansowanego, chłodnego. Jest łagodny, tolerancyjny, trudno go urazić. Flegmatyk zwykle bywa nieufny, jednak jest empatyczny i może stać się niezawodnym przyjacielem. Nie lubi zmian, ryzyka, brak mu inicjatywy, lecz w działaniu jest rzetelny, wytrwały. Potrafi wykazać się dużym obiektywizmem.
Teoria osobowości Junga
Na sposób definiowania typów osobowości szczególnie silnie wpłynęła neopsychoanalityczna teoria typów Carla Gustava Junga. W swojej klasyfikacji położył on nacisk na takie cechy, jak charakter procesów umysłowych czy kierunek wydatkowania energii. Różne osoby mają odmienne zdolności i preferencje, w związku z czym te same zjawiska i sytuacje spostrzegają z odmiennych perspektyw, co przekłada się na ich sposób rozumienia świata czy interakcje z innymi ludźmi.
Według Junga ludzie dzielą się przede wszystkim na introwertyków i ekstrawertyków. Introwertyk ma skłonność do kierowania swojej energii do wewnątrz. Jego percepcja i działania dotyczą głównie własnych uczuć, wrażeń, idei. Niechętnie je uzewnętrznia, woli działać w pojedynkę. Ekstrawertyk to osoba skoncentrowania na świecie zewnętrznym, otwarta, czerpiąca energię z kontaktów społecznych. Z łatwością okazuje własne emocje.
Powyższe typy osobowości dookreślane są przez pary przeciwstawnych skłonności: percepcję i intuicję oraz myślenie i czucie. Osoby, u których dominuje skłonność do percepcji, postrzegają rzeczywistość taką, jaka jawi się zmysłom. Typ intuicyjny koncentruje się na powiązaniach między rzeczami, przyczynach, skutkach, możliwościach. Osobowość „myśląca” kieruje się głównie logiką, zbiera fakty, analizuje, czuje się swobodnie tam, gdzie funkcjonują systemy, struktury. „Czucie” wyraża się w zainteresowaniu sferą interakcji, emocji. Osoba taka częściej poddaje się w działaniu subiektywnym odczuciom.
Kontynuatorzy myśli Junga poszerzyli jego klasyfikację osobowości o jeszcze jedną parę cech – obserwację i ocenianie. W pierwszym przypadku motywacja do działania pojawia się w oparciu o rozwój sytuacji, a w drugim – o własne przemyślenia i decyzje, które są z nim związane.
Typy osobowości w praktyce
Opisane typy charakteru rzadko występują w czystej postaci. Zwykle ludzie mają osobowości mieszane, choć najczęściej dominują cechy jednego typu. Osoby najlepiej przystosowane do rzeczywistości, zdolne do samorealizacji i budowania satysfakcjonujących relacji to takie, u których występują atrybuty każdego z wyżej przedstawionych rodzajów charakteru.
