Zarówno antyoksydanty, jak i oksydanty (wolne rodniki, utleniacze) występują w organizmie naturalnie i są niezbędne do prawidłowego przebiegu różnych procesów życiowych. Dopóki zachodzi między nimi równowaga, organizm funkcjonuje prawidłowo. Wsparcie w postaci bogatej w przeciwutleniacze diety jest mu potrzebne, wówczas gdy dochodzi do tzw. stresu oksydacyjnego.
Przeciwutleniacze a stres oksydacyjny
Powstawanie wolnych rodników jest częścią procesu oddychania, naturalnym efektem starzenia się, a także ubocznym skutkiem chorób, złej diety czy stresu. Do organizmu człowieka oksydanty trafiają także na skutek działania dymu papierosowego, spalin samochodowych czy promieni ultrafioletowych. Dostarcza ich również wysoko przetworzona żywność oraz produkty sztucznie nawożone, zawierające chemiczne barwniki i konserwanty.
Oksydanty to atomy mające jeden niesparowany elektron. Dążąc do pozbycia się samotnego elektronu lub przyłączenia brakującego, utleniają sąsiednie komórki. Wolne rodniki atakują najczęściej białka, DNA, nienasycone kwasy tłuszczowe, polisacharydy, lipidy (cholesterol). Tym samym niszczą włókna kolagenu w skórze, przyspieszają procesy miażdżycowe, mogą wywoływać mutacje genowe i zmiany nowotworowe. Nie oznacza to jednak, że oksydanty są dla organizmu wyłącznie szkodliwe i zbędne. Pełnią w nim pożyteczne funkcje, ponieważ utleniają również substancje toksyczne – bakterie, wirusy. Wspomagają zatem leukocyty w walce z chorobami.
Szkodliwemu działaniu wolnych rodników zapobiegają antyoksydanty, które organizm ludzki jest w stanie samodzielnie wytworzyć. Są to tak zwane przeciwutleniacze endogenne – enzymy i hormony, pośród których najistotniejszą rolę odgrywa glutation (GSH). Niestety, z wiekiem produkcja tego hormonu ulega zmniejszeniu, co powoduje nadmiar utleniaczy w organizmie. Dieta i higiena życia współczesnego człowieka zwykle także przyczyniają się do ich namnażania. Następuje stres oksydacyjny, czyli stan zakłóconej równowagi pomiędzy oksydantami a antyoksydantami. W tej sytuacji organizm należy wspomóc, dostarczając mu przeciwutleniaczy w żywności.
Naturalne przeciwutleniacze
Naturalne źródło przeciwutleniaczy stanowią rośliny, głównie warzywa i owoce. Działanie antyoksydacyjne mają zawarte w nich witaminy (A, C i E), mikroelementy (selen, cynk), polifenole (m.in. flawonoidy, katechiny), karotenoidy (m.in. likopen, luteina). Są to przeciwutleniacze egzogenne. Produkty pochodzenia roślinnego najlepiej spożywać świeże, nieprzetworzone, wolne od syntetycznych dodatków. W okresie zimowym dobrym rozwiązaniem jest jedzenie mrożonek – warzywa i owoce nie tracą antyoksydacyjnych właściwości w procesie zamrażania.
Warzywa zawierające największe ilości przeciwutleniaczy to: pomidory, jarmuż, szpinak, papryka, czerwona kapusta, czosnek, cebula, natka pietruszki, marchew, dynia, brokuły, sałata, szpinak, buraki, kalafior.
Do owoców stanowiących najbogatsze źródła antyoksydantów należą: jagody, jeżyny, maliny, borówki amerykańskie, wiśnie, śliwki, morele, aronie, owoce dzikiej róży, czarna porzeczka, żurawina, truskawki, melony, cytrusy, jabłka, winogrona, awokado.
Cenne przeciwutleniacze występują także w roślinach strączkowych (fasoli czerwonej, groszku, soczewicy), orzechach (włoskich, laskowych, pistacjach), ziołach (bazylii, oregano, mięcie), zielonej herbacie, gorzkim kakao i czekoladzie oraz w czerwonym winie. Najsilniejsze właściwości przeciwutleniające wykazują przyprawy, takie jak suszone goździki, kurkuma, cynamon.
Przeciwutleniacze syntetyczne
Przeciwutleniacze wykorzystywane są w przemyśle spożywczym. Producenci dodają je do żywności, by – zapobiegając procesom utleniania – przedłużyć okres jej trwałości. Stosowane są zarówno związki naturalne (kwas askorbinowy, czyli witamina C), jak i syntetyczne (galusany, butylowany hydroksyanizol (BHA), butylowany hydroksytoluen (BHT)). Ten drugi może powodować szereg niepożądanych skutków ubocznych (np. alergie, wzrost stężenia „złego” cholesterolu we krwi) i w praktyce przyczyniać się do powstawania wolnych rodników, zamiast redukować ich aktywność.
Jakim chorobom zapobiegają przeciwutleniacze?
Niwelując stres oksydacyjny, spowodowany nadmiarem wolnych rodników w organizmie, przeciwutleniacze zmniejszają ryzyko wystąpienia wielu chorób. Przede wszystkim przeciwdziałają rozwojowi nowotworów, których przyczyną często są uszkodzenia DNA spowodowane przez oksydanty. Zapobiegają również chorobom układu krążenia, m.in. chorobie niedokrwiennej serca i nadciśnieniu tętniczemu oraz spowalniają procesy miażdżycowe. Przeciwutleniacze są pomocne w walce z cukrzycą, astmą, zapaleniem stawów i zwyrodnieniem plamki żółtej oka. Wzmacniają układ odpornościowy, dzięki czemu organizm łatwiej radzi sobie z infekcjami czy skutkami zanieczyszczenia środowiska. Chroniąc komórki przed uszkodzeniami, antyoksydanty opóźniają proces starzenia się, co oznacza zarówno lepszy wygląd skóry, jak i mniejsze ryzyko poważnych chorób degeneracyjnych (choroba Parkinsona, Alzheimera).
