Każdy człowiek przeżywa niekiedy lęk czy wstyd, obawia się krytyki, odrzucenia. W przypadku osobowości unikającej wokół tych uczuć zorganizowana jest cała codzienna rzeczywistość. Osoba dotknięta tym zaburzeniem chronicznie unika kontaktów z innymi ludźmi, wycofuje się z różnego rodzaju aktywności, nie podejmuje wyzwań, boi się życiowych zmian. Ponieważ czuje się nie dość atrakcyjna i wartościowa, w każdej sytuacji przewiduje porażkę, która obnaży jej brak kompetencji lub narazi ją na śmieszność. Tylko przekonanie o bezwarunkowej akceptacji otoczenia może skłonić człowieka o osobowości lękliwej do prób nawiązania bliskich relacji, której jest spragniony. Nim jednak chory zdobędzie się na taki krok, zwykle długo obserwuje potencjalnych przyjaciół, wzbudzając reakcję przeciwną do pożądanej. Osoba unikająca postrzegana jest jako podejrzliwa, pełna zahamowań albo wydaje się "niewidoczna". W konsekwencji ludzie z osobowością lękliwą zwykle doświadczają samotności i związanego z nią obniżenia nastroju.
Zobacz także: Fobia społeczna – przyczyny, objawy, skutki i leczenie lęku społecznego
Jak kształtuje się osobowość unikająca?
Podstaw kształtowania się osobowości lękliwej upatruje się zarówno w czynnikach związanych z temperamentem (biologicznych), jak i w doświadczeniach z dzieciństwa, kiedy zaczynają się kształtować charakter i sposoby radzenia sobie w interakcjach z rzeczywistością.
Cechy sprzyjające rozwojowi zaburzeń to nadwrażliwość, nieśmiałość, introwertyzm czy skłonność do samoograniczania. Dzieci o takich rysach charakteru mogą mieć przykre doświadczenia w sytuacjach społecznych, które wywołują niskie poczucie własnej wartości i negatywny obraz rzeczywistości. Te z kolei utrwalają się w formie zaburzenia osobowości.
Rozwijając się dziecko przyjmuje za własne wzorce, oczekiwania i komunikaty ze strony osób dla niego ważnych - rodziców czy nauczycieli. Osobowość unikająca kształtuje się, jeśli z jednej strony młody człowiek buduje idealny obraz "ego" w oparciu o pochwały i stawiane mu wymagania, a z drugiej spotyka się z nadmiernym krytycyzmem i nietolerancją dla swoich porażek.
Za przyczynę rozwoju zaburzeń związanych z typem osobowości unikającej uznaje się także deficyty miłości, akceptacji i bezpieczeństwa w dzieciństwie chorego. Mogą one być związane z przypadkami przemocy w rodzinie, brakiem udanych relacji rówieśniczych czy budującymi niską samoocenę doświadczeniami szkolnymi.
Charakterystyka osobowości unikającej
Osobowość lękliwą można opisać za pomocą jej charakterystycznych zachowań i postaw. Cechują ją:
- stałe napięcie i zakłopotanie w sytuacjach społecznych,
- poczucie własnej nieatrakcyjności, bezwartościowości, nieprzystosowania,
- nieustanna samokontrola, analiza własnego zachowania,
- przesadna koncentracja na krytyce, często oznaczająca nadinterpretację zachowań innych osób,
- niechęć do wchodzenia w nowe relacje,
- powściągliwość w związkach (z obawy przed narażeniem się na śmieszność), która może sprawiać wrażenie oziębłości emocjonalnej,
- unikanie nowych aktywności (z obawy przed narażeniem się na porażkę, odrzucenie),
- niski poziom samorozwoju (wynikający z ograniczania życiowej aktywności),
- unikanie kontaktów społecznych (z obawy przed brakiem akceptacji, krytyką), w tym także zawodowych,
- przeżywanie pustki i izolacji społecznej (w związku z unikaniem kontaktów społecznych),
- ograniczona ekspresja, ostrożny sposób mówienia lub małomówność,
- uciekanie w świat marzeń i fantazji, zastępujący rzeczywistość,
- zakłócenia procesów poznawczych (na skutek nasilonego lęku).
Zaburzeniom związanym z osobowością unikającą często towarzyszą objawy depresji i fobii. W cierpiącej na nie osobie narasta często frustracja związana z niepowodzeniami w relacjach społecznych. Ludzie z osobowością lękliwą zwykle nie zdają sobie przy tym sprawy, co jest źródłem ich problemów.
Osobowość unikająca - leczenie zaburzeń
Osobowość lękliwa to zespół zaburzeń, które wymagają pomocy psychologicznej. Najskuteczniejszą metodą leczenia jest terapia grupowa, która pozwala choremu w bezpiecznych warunkach ćwiczyć funkcjonowanie w sytuacjach społecznych, a także docenić pozytywy relacji interpersonalnych. Jednak ludzie z osobowością unikającą przeważnie nie są od razu gotowi na podjęcie takiej formy terapii.
W pierwszym etapie leczenia osobom lękliwym najłatwiej jest podjąć terapię indywidualną. Często mają do niej silną motywację, ponieważ dostrzegają problem i chcą zmienić swoje życie. Proponowane formy terapii to psychoterapia psychodynamiczna i poznawczo-behawioralna. Pierwsza metoda pozwala odkryć nieuświadamiane myśli czy wcześniejsze przeżycia, które warunkują zachowania chorego. Ze zdrowszym obrazem samego siebie zyskuje on szansę pokonania barier swojego lęku. Celem drugiej formy psychoterapii jest zastępowanie lękowych procesów myślowych nowymi, zdrowymi postawami, z którymi osoba cierpiąca na zaburzenia lękowe zdoła dobrze funkcjonować w sytuacjach społecznych.
W przypadku współwystępowania w zaburzeniach objawów depresji czy fobii społecznej terapię wspiera się leczeniem farmakologicznym. Choremu można doraźnie podawać leki przeciwdepresyjne i uspokajające. Leki nie mogą zastąpić psychoterapii.
