Najważniejszym mineralokortykoidem jest aldosteron. Dwa dodatkowe związki z tej grupy – dezoksykortykosteron i kortykosteron mają działanie o rząd wielkości słabsze.
Czym są mineralokortykoidy?
Mineralokortykoidy to hormony wydzielane przez jedną z warstw kory nadnerczy, które są gruczołami dokrewnymi położonymi powyżej górnego bieguna każdej nerki. Inne elementy kory tego narządu wydzielają glikokortykosteroidy (głównie kortyzol), a rdzeń nadnerczy – aminy katecholowe (katecholaminy), przede wszystkim adrenalinę i noradrenalinę. Działanie poszczególnych części nadnerczy odbywa się niezależnie. Wydzielanie każdej z grup hormonów może mieć w danym momencie różną intensywność.
Rola mineralokortykoidów w organizmie
Mineralokortykoidy odgrywają podstawową rolę w utrzymaniu równowagi pomiędzy dwoma najważniejszymi jonami dodatnimi odpowiedzialnymi za poziom uwodnienia przestrzeni zewnątrz- i wewnątrzkomórkowej. Sód w dużych ilościach jest obecny we krwi i płynie międzykomórkowym, a potas gromadzi się w komórkach, mając jednocześnie niewielkie stężenie w krwioobiegu.
Dzięki zjawisku osmozy obecne w danym miejscu jony „przyciągają” ku sobie wodę z przestrzeni, gdzie jest jej relatywnie więcej, co sprawia, że zaburzenia stężeń rozpuszczalnych jonów (elektrolitów) odbijają się na równowadze wodnej. Z powodu tego powiązania w fizjologii mówi się o kompleksowej gospodarce wodno-elektrolitowej.
Mineralokortykoidy (inaczej, zgodnie z nomenklaturą medyczną – mineralokortykosteroidy) sterują wchłanianiem i wydalaniem sodu, co wpływa na stopień retencji (zatrzymywania) jonów potasowych i wodorowych. Zmiana stężenia tych ostatnich decyduje o utrzymaniu równowagi kwasowo-zasadowej. Rozpatrując rolę mineralokortykoidów, trzeba uwzględniać również i ten aspekt.
Jak testosteron wpływa na ciało mężczyzny? Odpowiedź znajdziesz w filmie:
Jak działają mineralokortykoidy?
Mineralokortykoidy działają przede wszystkim w obrębie nerek. Oddziałując na kanaliki nerkowe, powodują, że wydzielane z moczem pierwotnym jony sodowe są zwrotnie wchłaniane do krwioobiegu. Odbywa się to poprzez wymianę sodu (Na+) za inny kation, czyli za potas (K+) lub jon wodorowy (H+). Aldosteron wpływa też na gruczoły potowe, ślinowe i nabłonek wydzielniczy w obrębie układu pokarmowego, ograniczając wydzielanie sodu.
Wszystkie te działania powodują zatrzymanie jonów sodowych w organizmie i wtórne zwiększenie uwodnienia przestrzeni naczyniowych i pozakomórkowych. Objętość moczu zmniejsza się, a ilość krwi krążącej i nawodnienie tkanek zwiększa. Duża utrata jonów H+ powoduje redukcję kwasowości płynów ustrojowych i prowadzi do zasadowicy (alkalozy).
Regulacja wydzielania mineralokortykoidów
Głównym mechanizmem sterującym wydzielaniem aldosteronu i innych mineralokortykoidów jest układ renina-angiotensyna-aldosteron (w skrócie RAA). Renina jest uwalniana w nerkach w ścianach włosowatych naczyń tętniczych, z których do kanalików nerkowych przesącza się płyn tworzący mocz pierwotny. Hormon jest produkowany w większych ilościach, kiedy obniża się ciśnienie krwi i spada wydzielanie moczu. W efekcie powstaje angiotensyna, która silnie zwęża naczynia i pobudza wydzielanie aldosteronu przez korę nadnerczy. Rezultatem jego działania jest zaś zatrzymywanie sodu i zwiększenie objętości krwi krążącej. W efekcie uruchomienia całego układu ciśnienie w tętniczkach wraca do prawidłowego poziomu i następuje intensywniejsze wydzielanie moczu. Organizm może więc skutecznie usuwać szkodliwe produkty przemiany materii.
Jaki wpływ na ciało kobiety mają hormony? Dowiesz się tego z filmu:
Oprócz działania angiotensyny na wydzielanie mineralokortykosteroidów wpływają też inne czynniki związane z gospodarką hormonalną, takie jak:
- wzrost wydzielania przez przysadkę ACTH (hormonu adrenokortykotropowego),
- wpływ prostaglandyn i niektórych hormonów płciowych (głównie estrogenów),
- stymulacja przez adrenalinę i noradrenalinę receptorów typu β.
Aktywację układ RAA może spowodować szybka utrata większej ilości krwi krążącej, na przykład wskutek krwawienia wewnętrznego lub zewnętrznego.
Leki zawierające mineralokortykoidy
Brak mineralokortykoidów następujący wskutek niewydolności kory nadnerczy o jakiejkolwiek przyczynie (pierwotnej lub wtórnej) stanowi bezpośrednie zagrożenie życia. Narastające odwodnienie i wzrost poziomów potasu we krwi (hiperkaliemia) prowadzą do groźnych powikłań i do śmierci. Dlatego w sytuacjach kryzysowych niezbędna jest substytucja mineralokortykoidów. Nie są dostępne preparaty aldosteronu, dlatego podaje się najczęściej niektóre glikokortykoidy, które mają dodatkowe działanie mineralokortykoidowe, np. fludrokortyzon czy hydrokortyzon. Ich działanie (przy jednoczesnym obniżeniu spożycia potasu) wystarcza zwykle, by zapewnić właściwą regulację gospodarki wodno-elektrolitowej.
Bibliografia:
1. A. Szczeklik, P. Gajewski, Interna Szczeklika 2018, Liszki 2018.
2. Endokrynologia ogólna i kliniczna, red. A. Lewiński, Lublin 2011.
