Sterydy to grupa związków organicznych opartych na poczwórnym pierścieniu węglowym, tzw. steranie. Stąd pochodzą powszechnie używane nazwy – sterydy lub steroidy. Druga forma jest zgodna z obowiązującą nomenklaturą chemiczną.
Rodzaje sterydów
Ze względu na skomplikowaną budowę głównego, poczwórnego pierścienia steranowego i wielość istniejących związków pochodnych, steroidy są grupą substancji bardzo różnorodnych od strony chemicznej. Z punktu widzenia medycznego ważniejszy jest jednak podział funkcjonalny, opisujący rolę spełnianą przez hormony sterydowe w organizmie. Pod tym względem można je podzielić na:
- hormony płciowe żeńskie (progesteron i estrogeny),
- hormony płciowe męskie (testosteron),
- kortykosteroidy – wytwarzane przez korę nadnerczy,
- sterydy anaboliczne – pozwalające na szybkie budowanie masy mięśniowej, zwiększenie wytrzymałości i siły.
Kortykosterydy
Kortykosterydy (glikokortykosteroidy, glikokortykoidy) to grupa bardzo ważnych dla życia hormonów wytwarzanych przez niektóre warstwy kory nadnerczy (gruczołów dokrewnych położonych w okolicy górnego bieguna każdej z nerek). Spełniają one w organizmie niezmiernie ważną rolę. Mają trzy podstawowe działania:
- przeciwzapalne,
- przeciwalergiczne,
- immunosupresyjne, czyli zmniejszające natężenie reakcji odpornościowych organizmu.
Ludzkie ciało, poddane działaniu czynników zewnętrznych (bakterie, wirusy, antygeny, obce tkanki), reaguje bardzo intensywnie. Aby walka z obcym czynnikiem nie była zbyt obciążająca i by nie doszło do wyczerpania organizmu, kortykosteroidy zmniejszają intensywność reakcji i przywracają równowagę procesów życiowych. Uzyskanie podobnego stanu jest we współczesnej medycynie najczęstszą przyczyną podawania leków sterydowych.
Hormony te wpływają dodatkowo na wiele innych procesów metabolicznych, związanych z gospodarką wodno-elektrolitową, mineralną oraz z przemianami cukrów (węglowodanów), białek i lipidów.
Zastosowanie kortykosterydów
Kortykosterydy są powszechnie wykorzystywane w medycynie. Stosowane są w:
- ostrych stanach alergicznych, ze wstrząsem anafilaktycznym włącznie,
- innych postaciach wstrząsu (np. kardiogennym),
- astmie oskrzelowej i przewlekłej obturacyjnej chorobie płuc,
- leczeniu zapalnych zmian skórnych, w tym również o podłożu alergicznym,
- chorobach autoimmunologicznych (np. gorączka reumatyczna, reumatoidalne zapalenie stawów, sarkoidoza, wrzodziejące zapalenie jelita grubego i choroba Leśniowskiego-Crohna, toczeń rumieniowaty trzewny),
- specyficznych odmianach niedokrwistości i niektórych chorobach nowotworowych (do pobudzenia czynności krwiotwórczej szpiku).
Kortykosterydy odgrywają ważną rolę w transplantologii – stosowane są jako leki immunosupresyjne w celu zmniejszenia prawdopodobieństwa odrzucenia przeszczepu.
Sterydy anaboliczne i ich niepożądane działania
Przez wiele lat zarówno w sporcie wyczynowym, jak i amatorskim dużą popularnością cieszyły się sterydy anaboliczne – pochodne testosteronu. Były wykorzystywane w celu zwiększenia przyrostu masy mięśni, a co za tym idzie ich siły i wytrzymałości. Korzystali z nich często kulturyści, zapaśnicy, ciężarowcy i inni sportowcy, od których oczekiwano wyjątkowo dużej siły.
Ze względu na to, że sterydy anaboliczne pozwalały na uzyskanie muskulatury niemożliwej do osiągnięcia normalnym treningiem, co naruszało zasadę uczciwego współzawodnictwa, zostały zakazane przez międzynarodowe organizacje sportowe. Leki te nadal są chętnie i w niekontrolowany sposób używane przez amatorów. Oprócz skutków pożądanych przez zażywające je osoby obserwuje się jednak wiele efektów ubocznych, takich jak:
- zaburzenia osobowości (nienaturalny wzrost pobudliwości i agresji),
- zaburzenia uwapnienia kości, powodujące ich osłabienie (głównie u mężczyzn),
- ginekomastia (nienaturalny rozrost piersi),
- zmniejszenie popędu płciowego u mężczyzn i zwiększenie u kobiet.
Większość z tych efektów wynika z dodatkowego działania hormonów anabolicznych, zbliżonego do estrogenów (żeńskich hormonów płciowych).
Sterydy – działania uboczne
Budowa sterydów sprawia, że oprócz działań pożądanych mają też wiele działań ubocznych. Są one specyficzne dla całej tej grupy leków, która pozwala jednak do określonego wskazania i stanu klinicznego chorego dobrać odpowiedni preparat, łączący możliwie największą skuteczność z minimalnym natężeniem objawów ubocznych. Mimo tego zalecenia dotyczące kortykosteroidoterapii są jasne – preparatów nie należy stosować przez długi czas. Najczęściej obserwowane działanie niepożądane to przede wszystkim maskowanie objawów zakażeń, co może utrudniać ich wykrycie i opóźniać wdrożenie leczenia. Z innych powikłań należy wymienić m.in.:
- cukrzycę posterydową,
- zaburzenia gospodarki lipidowej (w tym otyłość posterydowa o typie tzw. księżyca w pełni),
- zaburzenia wodno-elektrolitowe,
- rozwój jaskry i zaćmy,
- owrzodzenia żołądka i dwunastnicy.
Dodatkowym niekorzystnym działaniem jest rozwój zmian neurologicznych i charakterologicznych o typie depresji lub agresji, drażliwości, połączone z bezsennością lub upośledzeniem procesów poznawczych. Sterydy są wspaniałą bronią w walce z różnymi ciężkimi chorobami, ale ich stosowanie musi być uzasadnione, precyzyjne i dobrze kontrolowane.
