Abraham Maslow teorię potrzeb opisał po raz pierwszy w roku 1943 na łamach czasopisma „Psychological Review”, a w roku 1954 rozwinął ją w swojej książce „Motywacja i osobowość”. Koncepcja zyskała duża popularność, ponieważ w przejrzysty sposób przedstawia mechanizm generowania ludzkich potrzeb i ich rozwoju. Spotkała się z szeroką recepcją i wywarła silny wpływ na badania w zakresie tematu motywacji. Co ciekawe, sam Maslow nigdy nie posłużył się pojęciem ani graficznym zapisem słynnej piramidy, która w późniejszej literaturze stała się nieodłącznym symbolem jego teorii i najczęstszym sposobem jej prezentacji.
Hierarchia potrzeb według Maslowa
Piramida potrzeb Maslowa opiera się na założeniu, że istnieją potrzeby niższego i wyższego rzędu. Pierwsze są wynikiem niedostatku rzeczy, które warunkują przetrwanie, drugie zaś wiążą się z chęcią rozwoju, podnoszenia jakości i komfortu życia. Według Maslowa zaspokojenie potrzeb niższego rzędu jest warunkiem wystąpienia popędu ku bardziej wysublimowanym. Człowiek zaabsorbowany troską o własne zdrowie czy bezpieczeństwo nie jest bowiem w stanie otworzyć się np. na doznania estetyczne. Z tego względu nie wszyscy ludzie dążą do pięcia się po szczeblach kariery zawodowej czy samodoskonalenia. Nie mogą wyjść poza zakres podstawowych potrzeb, ponieważ zmagają się z deficytami, jakich doznają w tym obszarze.
Potrzeby fizjologiczne
Podstawę piramidy Maslowa stanowią potrzeby biologiczne. Wiążą się one z pierwotnymi instynktami, których zaspokojenie jest niezbędne dla funkcjonowania ludzkiego organizmu. Należą do nich takie warunki przetrwania, jak:
- jedzenie, picie,
- sen,
- optymalna temperatura,
- prokreacja.
Zgodnie z koncepcją Maslowa głód czy brak dachu nad głową spychają wszelkie pragnienia na dalszy plan.
Potrzeba bezpieczeństwa
Tuż nad potrzebami fizjologicznymi plasują się w hierarchii Maslowa potrzeby bezpieczeństwa, czyli zapewnienia własnej nienaruszalności. Ujawniają się one np. w wypadku choroby, bezrobocia, wojny. Poczucie bezpieczeństwa wymaga:
- wolności od strachu, zagrożenia życia lub zdrowia,
- respektowania prawa i porządku publicznego,
- stabilności ekonomicznej (zatrudnienia, oszczędności).
Spełnienie powyższych warunków jest według Maslowa konieczne, by u człowieka wystąpiły potrzeby społeczne.
Potrzeba przynależności (afiliacji)
Na trzecim poziomie piramidy potrzeb człowieka znajdują się te, które dotyczą relacji z innymi ludźmi – nawiązywania intymnych związków czy uczestnictwa w życiu grupy. Należą do nich potrzeby:
- kochania i bycia kochanym,
- posiadania rodziny,
- przyjaźni,
- akceptacji w grupie,
- wymiany opinii.
Niezaspokojenie na tym poziomie jest przyczyną samotności, poczucia alienacji, frustracji. Może prowadzić do zaburzeń psychicznych.
Potrzeba uznania i szacunku
Zaspokoiwszy podstawowe potrzeby, człowiek jest skłonny podjąć działania nakierowane na realizację celów związanych z budowaniem pozytywnego obrazu samego siebie. Niezbędne jest mu do tego uznanie ze strony otoczenia. Stąd wynikają pragnienia:
- poszanowania, respektu,
- prestiżu, wysokiego statusu społecznego,
- sławy, zwracania na siebie uwagi,
- wywierania wpływu, władzy.
Według Maslowa osoba, która osiąga tego rodzaju cele, może czuć się potrzebna, ma wiarę w swoje siły i wysokie poczucie własnej wartości.
Potrzeba samorealizacji
Na szczycie piramidy potrzeb znajdują się te, które dotyczą rozwoju własnych zdolności, pogłębiania samowiedzy. Pragnienia związane z wykorzystaniem własnego potencjału mogą dotyczyć:
- zdobywania nowych doświadczeń,
- doznań estetycznych,
- pogłębiania wiedzy,
- przeżyć duchowych.
Samodoskonalenie i realizacja własnych powołań dla każdego człowieka mogą oznaczać coś innego. Niemniej pojawienie się związanych z nimi potrzeb wymaga zaspokojenia wszystkich pozostałych, znajdujących się na niższych szczeblach hierarchii Maslowa.
Krytyka teorii hierarchii potrzeb Maslowa
Koncepcja Maslowa często znajduje odzwierciedlenie w rzeczywistości. Człowiek niewyspany zwykle nie znajduje przyjemności w intelektualnych rozrywkach, a problemy finansowe potrafią przysłonić radość, jaką może dać życie towarzyskie. Mimo to niejednokrotnie podważano uniwersalność piramidy Maslowa. Istnieje bowiem wiele wyjątków od reprezentowanych przez nią reguł. Teoria hierarchii potrzeb nie jest adekwatna np. w przypadku społeczeństw kolektywistycznych, gdzie dobro wspólnoty stawia się ponad interes jednostki. Piramida Maslowa nie tłumaczy także zachowań ludzi, którzy w czasie okupacji – czyli bez zaspokojonej potrzeb bezpieczeństwa – dążyli do zdobywania wiedzy, dbali o utrzymanie ośrodków kultury.
Krytycy Maslowa – np. Mahmoud A. Wahba i Lawrence G. Bridwell – zwrócili uwagę na fakt, że amerykański psycholog oparł swoje badania na wąskiej grupie pacjentów. Wybierał kandydatów z grona swoich najlepszych studentów, twierdząc, że nie chce budować „psychologii i filozofii kalek”. Jego koncepcja nie jest zatem reprezentatywna dla całej populacji. Maslow dopuszczał wprawdzie w swojej teorii tezę, że człowiek może mieć jednocześnie wiele różnych potrzeb, ale twierdził, że zawsze jedna wśród nich jest dominująca. Tymczasem ludzka psychika jest na tyle skomplikowana, że różne poziomy motywacji mogą funkcjonować równolegle. Ponadto na stosunek jednostki do własnych potrzeb wpływa szereg czynników – uwarunkowania genetyczne, środowiskowe, indywidualny system wartości. Z powyższych względów piramida Maslowa, choć użyteczna w wielu przypadkach, nie może w wyczerpujący sposób objaśniać wszystkich ludzkich zachowań.
