Zespół łamliwego chromosomu X dziedziczony jest w sposób dominujący sprzężony z chromosomem X. Obecnie trwają badania nad terapią celowaną, zapobiegającą zachorowaniu. Największe znaczenie ma natomiast jak najszybsze wdrożenie postępowania terapeutycznego w celu zminimalizowania skutków choroby.
Czym jest zespół łamliwego chromosomu X?
Zespół łamliwego chromosomu X (inaczej zwany zespołem kruchego chromosomu X, FRAX) jest najczęstszym typem niepełnosprawności intelektualnej, zaraz po zespole Downa. Szacuje się, że to schorzenie występuje od 1 na 4000 do 1 na 6000 urodzeń noworodków płci męskiej. Obserwuje się jednak zmienność geograficzną i etnograficzną; wydaje się, iż na niektórych obszarach kuli ziemskiej schorzenie nie pojawia się tak często.
Choroba wynika z wystąpienia dynamicznej mutacji w DNA – powielenia liczby powtórzeń sekwencji nukleotydów CGG w nieulegającym translacji odcinku 5 genu FMR1. U osób zdrowych ich liczba nie przekracza 55, natomiast u cierpiących na zespół łamliwego chromosomu X przewyższa zwykle 200. Wartości 55–200 nazywane są premutacją, która charakteryzuje się wysoką niestabilnością. Oznacza to, że podczas przekazywania materiału genetycznego liczba powtórzeń może się zwiększać. Osoby płci męskiej z premutacją mogą przekazywać ją jedynie swoim córkom.
Dziedziczenie zespołu łamliwego chromosomu X polega na przekazywaniu wadliwego genu, który jest sprzężony z chromosomem płciowym X. By zachorować, wystarczy, że tylko jeden rodzic cierpi na to schorzenie – przekazywany allel jest dziedziczony w sposób dominujący.
Objawy zespołu łamliwego chromosomu X
Zespół łamliwego chromosomu X objawia się w różny sposób, w zależności od płci. U chłopców przybiera postać uogólnionych zaburzeń rozwoju już w ciągu 1. roku życia. Z czasem przeistacza się w ciężką lub umiarkowaną niepełnosprawność intelektualną. Z odchyleniami współistnieje często silny lęk społeczny oraz zespół nadpobudliwości ruchowej z deficytem uwagi (ADHD). Zdarza się również rozpoznanie autyzmu, objawiającego się problemami w kontaktach i komunikacji wzajemnej, ograniczonymi zainteresowaniami oraz zaburzeniami zachowania. U niemowląt na pierwszy rzut oka nie można zanotować odchyleń, biorąc jedynie pod uwagę ich wygląd. Charakterystyczne cechy fenotypowe pod postacią wydłużonej twarzy, wydatnych uszu są możliwe do zaobserwowania dopiero w późniejszym czasie. Do innych współistniejących objawów zespołu kruchego chromosomu X zalicza się: refluks żołądkowo-przełykowy, padaczkę, zez, nadmierną ruchomość stawów, zapalenie ucha środkowego oraz wady serca w postaci wypadania płatka zastawki dwudzielnej.
Objawy zespołu łamliwego chromosomu X u dziewcząt i kobiet nie są tak charakterystyczne jak u chłopców. W obrazie klinicznym może wystąpić cały wachlarz zaburzeń – od całkowitego braku dolegliwości z nieprzeciętnymi zdolnościami intelektualnymi, przez trudności w wypełnianiu obowiązków szkolnych, do ciężkiej niepełnosprawności intelektualnej.
Osoby mające premutację narażone są na wystąpienie zespołu tremor/ataxia (w większym stopniu mężczyźni). Kobiety natomiast mogą rozwinąć przedwczesne wygasanie czynności jajników, które przypomina menopauzę.
Leczenie zespołu łamliwego chromosomu X
W każdym przypadku zaobserwowania u dziecka opóźnienia rozwoju należy zgłosić się do pediatry, który pokieruje procesem diagnostycznym i leczniczym. U pacjentów wykazujących cechy upośledzenia umysłowego, zarówno płci żeńskiej, jak i męskiej, należy zawsze wziąć pod uwagę zespół kruchego chromosomu X. Podjęcie diagnostyki pozwala także ustalić ryzyko urodzenia chorego dziecka w przyszłości oraz zlokalizować obecność premutacji u członków rodziny. Konieczne jest przeanalizowanie rodowodu, szczególnie od strony matki, pod kątem występowania niepełnosprawności intelektualnej. W kolejnym kroku do wykrywania mutacji wykorzystuje się specjalistyczne badania z zakresu genetyki molekularnej.
W obecnych czasach w każdej z chorób genetycznych należy zastosować podejście wielodyscyplinarne, minimalizujące jej skutki. W łagodzeniu objawów zespołu łamliwego chromosomu X największe znaczenie ma jak najszybsze podjęcie postępowania terapeutycznego, najlepiej pod okiem pediatry specjalizującego się w rozwoju lub genetyce klinicznej. Największą skuteczność wykazano w stosunku do terapii behawioralnej oraz logopedycznej. W przypadku występowania zaburzeń pod postacią ADHD lub lęku przydatne może okazać się wdrożenie farmakoterapii.
Istnieją badania nad leczeniem farmakologicznym, które mogłoby zapobiec powstaniu choroby. Napawają nadzieją na wprowadzenie w przyszłości terapii celowanej. Odkrycia w tym zakresie mogłyby dać szansę na pełne zdrowie osobom, u których szybko udałoby się rozpoznać chorobę.
Zobacz wideo: Choroby rzadkie. Co trzeba o nich wiedzieć?
Bibliografia:
1. Gudrun A. Fragile X syndrome: are paediatric health care providers missing the diagnosis? [W:] Paediatric Child Health, 2013; 18 (5): 251–252.
2. Lisik M. Zespół łamliwego chromosomu X – problem dziecka i rodziców [w:] Psychiatria Polska 2011, tom XLV, nr 3, 357–365.
3. Landowska A. Zespół łamliwego chromosomu X i choroby FRM-1 zależne – postępowanie diagnostyczne na podstawie doświadczeń własnych. [w:] Developmental Period Medicine, 2018, XXII, 1.
