Na terenie Polski rosną głównie dwa gatunki czeremchy: czeremcha zwyczajna (zwana także ptasią) i czeremcha amerykańska (inaczej – późna). Pierwsza jest drzewem, które występuje naturalnie na obszarze Europy i części Azji, druga została sprowadzona z Ameryki Północnej i z powodzeniem rozprzestrzeniła się na starym kontynencie. Owoce czeremchy są przysmakiem ptaków. Jej pędy stanowią cenny pokarm dla leśnych ssaków, a nektarem z kwiatów chętnie żywią się pszczoły. Już od czasów starożytnych czeremcha wykorzystywana była powszechnie w medycynie ludowej. Surowiec zielarski stanowiły zarówno jej owoce, jak też liście, kwiaty i kora. Zawierają one związki o działaniu antyseptycznym, ściągającym, moczopędnym i przeciwreumatycznym.
Czeremcha zwyczajna a czeremcha amerykańska
Czeremcha zwyczajna jest drzewem, które dorasta do 15 m wysokości, lub krzewem osiągającym do 4 m. Ma gęstą, szeroką koronę, zwisające gałęzie, często nie ma jednego głównego pnia. Jej liście mają jajowaty kształt i ząbkowane brzegi, z wierzchu są matowe, ciemnozielone, a od spodu mają błękitny odcień. Białe kwiaty, które pojawiają się wiosną w zwisających gronach, charakteryzują się intensywnym, odurzającym zapachem. Owoce czeremchy to drobne (o średnicy około 8 mm) pestkowce o słodko-cierpkim smaku. Gdy są dojrzałe, przybierają czarną barwę. Czeremcha zwyczajna porasta wilgotne gleby. Można ją spotkać w lasach mieszanych, nad brzegami zbiorników wodnych, mokradeł itp.
Czeremcha amerykańska jest większa od pospolitej – w Ameryce dorasta do 35 m, w Europie zaś osiąga około 20 m. Jej liście są z wierzchu błyszczące, a w okresie kwitnienia gałęzie nie zwisają, lecz wznoszą się ku górze i opadają, gdy pojawią się na nich owoce. Te są nieco większe i słodsze niż u czeremchy zwyczajnej, a także później dojrzewają. Czeremcha amerykańska występuje głównie na suchych glebach.
Czeremcha – właściwości lecznicze
Czeremcha stanowi bogate źródło substancji bioaktywnych, do których należą:
- rutyna,
- antocyjany,
- pektyny,
- olejki eteryczne,
- garbniki,
- fitoncydy,
- kwasy organiczne (m.in. kwasy fenolowe, kwas jabłkowy i cytrynowy),
Powyższe substancje mają szereg cennych dla zdrowia właściwości. Hamują rozwój wielu chorobotwórczych drobnoustrojów (bakterii, pierwotniaków), działają przeciwzapalnie i ściągająco, wzmacniają odporność, wpływają korzystnie na przemianę materii, obniżają ciśnienie krwi, regulują pracę układu nerwowego, poprawiają stan skóry.
Owoce czeremchy
Słodko-gorzkie pestkowce czeremchy mają właściwości podobne do tych, które wykazują owoce czarnego bzu. Duża zawartość antyoksydantów sprawia, że ich spożycie ogranicza procesy starzenia się organizmu, a także ryzyko chorób nowotworowych. Dzięki obecności fitoncydów owoce czeremchy wykazują właściwości bakteriobójcze i przeciwgrzybicze. Przetwory i napary wspierają układ odpornościowy i są pomocne w zwalczaniu infekcji. Mają także działanie moczopędne i lekko przeczyszczające (suszone działają zapierająco).
Pestki owoców czeremchy zawierają glikozydy cyjanogenne – substancje, które w procesie trawienia przekształcają się w toksyczny cyjanowodór. Te same związki występują w nasionach wielu owoców (np. jabłek, moreli, wiśni). W niewielkiej ilości nie są niebezpieczne dla zdrowia, ale zasadniczo należy unikać ich spożywania (chyba że zostaną poddane obróbce – gotowaniu, fermentacji itp.). Miąższ owoców pozbawiony jest szkodliwych związków.
Kora i liście czeremchy
Z liści, a także z kory z młodych gałązek czeremchy przygotowuje się odwary o działaniu odkażającym i bakteriobójczym. Mogą one służyć do przemywania skóry – leczenia stanów zapalnych, zmian grzybiczych, trudno gojących się ran. Napój z czeremchy ma działanie przeciwreumatyczne, moczopędne i przeciwbiegunkowe. Pomocny jest także w zwalczaniu objawów przeziębienia.
Kwiaty czeremchy
Napar z kwiatów czeremchy to środek o dobroczynnym miejscowym działaniu na skórę. Ma właściwości nawilżające, wygładzające i antyseptyczne. Zmniejsza obrzęki, likwiduje cienie pod oczami, wybiela przebarwienia, zmniejsza łojotok, przyspiesza gojenie. Bywa pomocny w terapii niektórych chorób skórnych, np. świerzbu. Znajduje także zastosowanie w leczeniu zapalenia spojówek.
Wyciągi z kwiatów czeremchy mają działanie estrogenne i antyandrogenne, więc należy stosować je ostrożnie w przypadku zaburzeń czy terapii hormonalnych.
Przetwory z owoców czeremchy
Surowe owoce czeremchy są dość cierpkie i mdłe. Doskonale nadają się jednak na wszelkie przetwory – konfitury, dżemy, galaretki, soki, wina, nalewki. Warto sięgać przy tym po okazy bardzo dojrzałe (nawet lekko przejrzałe, z pomarszczoną skórką), ponieważ są słodsze i nie wymagają intensywnego dosładzania.
Na świecie owoce czeremchy używane są np. do barwienia win, produkcji mąki do wyrobów cukierniczych, farszu do pierogów. Z ich pestek pozyskuje się olejek o smaku zbliżonym do migdałowego. W Polsce największą popularnością cieszy się nalewka z czeremchy – aromatyczny trunek o działaniu rozgrzewającym i wzmacniającym w okresie przeziębień i grypy.
