Gonady to parzyste gruczoły płciowe produkujące komórki rozrodcze, czyli gamety. Wyróżnia się gonady żeńskie i męskie. Żeńską gonadą jest jajnik, a męską – jądro. Zdarza się, że u jednej osoby stwierdza się obecność obu gonad – męskiej i żeńskiej. Jest to jednak patologia, która często wywołuje duże problemy z zakresu różnicowania płci. Gonada może ulec procesom chorobowym w postaci np. niedoczynności.
Gonady żeńskie i męskie
Istnieją dwa rodzaje gonad: żeńska, czyli jajnik, i męska – jądro. W wyniku zaburzeń morfogenetycznych na etapie rozwoju człowieka może powstać również gonada obojnacza.
Gonada żeńska to parzysty narząd zlokalizowany w jamie brzusznej. Ma około 6–8 ml objętości. W jajniku wyróżnia się korę zawierającą pęcherzyki i rdzeń utworzony z tkanki łącznej o bogatym utkaniu naczyniowym, mający tzw. komórki wnękowe jajnika. Pęcherzyki jajnikowe to jednostki czynnościowe gonady żeńskiej. W każdym cyklu miesiączkowym pęcherzyk dojrzewa do formy pęcherzyka Graafa, by w czasie owulacji uwolnić komórkę jajową. Cykl miesiączkowy ściśle podlega wpływom hormonów przysadkowych, czyli folikulotropiny (FSH) i hormonu luteinotropowego (LH).
Jądro jest gonadą męską, również parzystą, o nieco większej objętości, bo około 12–30 ml. Gonady męskie są otoczone przez błony łącznotkankowe. Większość narządu stanowią kanaliki plemnikotwórcze, w których znajdują się komórki plemnikotwórcze i komórki Sertolego. Funkcją gonad męskich jest wytwarzanie komórek rozrodczych (plemników) oraz synteza hormonów.
Hormony gonad
Czynność hormonalna gonad żeńskich polega na wydzielaniu przez komórki pęcherzykowe i komórki zrębu następujących hormonów:
- estrogenów,
- androgenów,
- inhibiny,
- hormonu antymüllerowskiego.
Oprócz tego jajniki wydzielają wiele innych substancji o działaniu endokrynologicznym. Hormon antymüllerowski jest m.in. wskaźnikiem służącym do kontroli zapasu pęcherzyków jajnikowych w gonadach żeńskich.
W gonadach męskich zachodzi synteza testosteronu, a także hormonu antymüllerowskiego, aktywiny i inhibiny. Podobnie jak w przypadku gonady żeńskiej, wytwarzanie hormonów przez jądra jest kontrolowane przez ośrodkowy układ nerwowy, czyli przysadkę.
Płeć gonadalna
Pojęcie płci gonadalnej oznacza budowę i czynność gonad danego osobnika. W różnicowaniu płci wyróżnia się kilka stopni. Płeć genetyczna warunkuje rozwój odpowiednich gonad. Główne geny odpowiedzialne za powstanie męskiej gamety są pobudzane przez gen SOX9 na chromosomie 19. Najważniejszym białkiem uruchamiającym tę kaskadę jest białko SRY (sex-determining region Y) na chromosomie Y, mającym kluczowe znaczenie w determinacji płci męskiej i rozwoju męskiej gamety. Męski genotyp zawiera chromosomy X i Y, a żeński dwa chromosomy X. Do powstania jajnika konieczny jest gen DAX1 na chromosomie X.
Uwarunkowania genetyczne stanowią podłoże dla powstania odpowiednich gonad, czyli różnicowania się płci gonadalnej. Narządy te poprzez wydzielanie odpowiednich hormonów płciowych wpływają na rozwój płci genitalnej (narządów płciowych zewnętrznych) i płci psychicznej.
Zaburzenia różnicowania płci gonadalnej występują bardzo rzadko (niespełna 0,5/10000 żywo urodzonych dzieci). Polegają na dysgenezji gonad (nieprawidłowym rozwoju), ich agenezji (braku) bądź występowaniu obu gonad u jednej osoby. Przekłada się to na problem z odpowiednim różnicowaniem narządów płciowych.
Jeśli człowiek ma obie gonady – jajnik i jądro – mówi się o gonadach obupłciowych (jeśli po jednej stronie jest jądro, a po drugiej jajnik) bądź o gonadach obojnaczych (jedna gonada ma struktury zarówno jajnika, jak i jądra).
Niedoczynność gonad
Jak każdy narząd w organizmie o właściwościach endokrynnych, gonady również są narażone na różne schorzenia, w tym najczęściej na rozwój niedoczynności, a właściwie niewydolności. W przypadku jajników niewydolność może być pierwotna, wynikająca z patologii w samym jajniku, bądź wtórna, której przyczyny mają inne podłoże. Zawsze dochodzi jednak do spadku hormonów w jajnikach, co daje liczne powikłania kliniczne, w tym zaburzenia miesiączkowania, niepłodność. Niewydolność hormonalna jąder również może mieć charakter pierwotny bądź wtórny.
