Jod jest mikroelementem występującym w powietrzu, wodzie, glebie i organizmach żywych. Jest niezbędnym składnikiem diety. Zgodnie z rekomendacjami Światowej Organizacji Zdrowia dzieci od 12 roku życia i dorośli powinni spożywać 150 μg, a kobiety ciężarne i karmiące 250 μg jodu dziennie. Prawie 90% tego pierwiastka jest wchłaniane przez przewód pokarmowy. Dobrze wchłania się także przez błony śluzowe narządów oddechowych i skórę.

Co to jest jod?

Jod to pierwiastek chemiczny należący do 17 grupy układu okresowego, czyli fluorowców, gdzie znajdują się też fluor, brom, chlor, astat i tennessine. Najważniejsze właściwości fizykochemiczne jodu (I) to: niemetal, który w temperaturze pokojowej ma postać stałej, połyskliwej substancji krystalicznej, o niebiesko-czarnym kolorze, która po podgrzaniu daje fioletowe opary i drażniącą woń, słabo rozpuszcza się w wodzie, za to dobrze w wodnym roztworze jodku potasu (płyn Lugola).

Dzienne zapotrzebowanie jodu

Dzienne zapotrzebowanie jodu wynosi:

• dzieci przedszkolne (0–59 miesięcy) – 90 μg,

• dzieci szkolne (6–12 lat) – 120 μg,

• dorośli i dzieci powyżej 12 lat – 150 μg.

Zapotrzebowanie na jod znacznie rośnie podczas ciąży i laktacji, dlatego w tym okresie kobiety powinny przyjmować go 250 μg dziennie.

Jod – właściwości zdrowotne

Zawartość jodu w organizmie wynosi 10–20 mg, z czego większość, bo 70–80%, jest zlokalizowana w tarczycy. Jod jest podstawowym składnikiem hormonów tarczycy, czyli tyroksyny i trójjodotyroniny, które regulują wszystkie szlaki przemiany materii i wywierają decydujący wpływ na rozwój mózgu. Odgrywają też istotną rolę w procesie prawidłowego wzrostu i dojrzewania kości oraz funkcjonowania serca i nerek. Są niezbędne do utrzymania prawidłowej temperatury ciała. Poza tym biorą udział w procesach oddychania komórkowego i wytwarzania energii.

Jod jest jednym z najsilniejszych przeciwutleniaczy i działa ochronnie w procesach zapalnych i nowotworowych. Jest to także składnik środka dezynfekującego w formie jodyny. Jego izotopy promieniotwórcze (123I i 131I) stosowane są w rozpoznawaniu i leczeniu chorób tarczycy. Jod dla dzieci jest szczególnie ważny, ponieważ w dużym stopniu wpływa na wyższe funkcje mózgu, takie jak zdolność uczenia się, zapamiętywania i kojarzenia, determinując tym samym iloraz inteligencji.

Występowanie jodu

Jod jest szeroko rozpowszechniony w środowisku naturalnym, ale jego rozmieszczenie jest nierównomierne. Największe stężenie jodu jest nad morzem i okolicznych obszarach. Na terenie Polski do regionów ubogich w ten pierwiastek zalicza się Pogórze Karpackie (Małopolska) i Pogórze Sudeckie.

Zapewnienie odpowiedniej podaży jodu w organizmie gwarantuje spożywanie pokarmów będących jego bogatym źródłem. Jod znajduje się w jedzeniu takim jak: mleko i produkty mleczne, niektóre ziarna zbóż, ryby morskie i słodkowodne, owoce morza, glony i jaja. Najprostszym i najbardziej efektywnym uzupełnieniem diety człowieka w jod jest jodowanie soli spożywczej. Dodatkowa suplementacja możliwa jest przez zażywanie tabletek z jodem. Pierwiastek ten jest też składnikiem kobiecego mleka. Dodawany jest do odżywek dla niemowląt.

Niedobór jodu

Szacuje się, że niedobór jodu dotyczy 2 bilionów ludzi na świecie, w tym 30% dzieci. Polska należy do obszarów umiarkowanego niedoboru jodu. Jego niedostateczne spożycie prowadzi do zaburzeń ogólnie określanych jako zaburzenia z niedoboru jodu (IDD – iodine deficiency disorders).

Najczęściej występującymi skutkami niedoboru jodu są wole i niedoczynność tarczycy. Hipotyreoza z kolei może wywoływać zaburzenia w układzie sercowo-naczyniowym, takie jak niewydolność rozkurczowa i skurczowa serca, wzrost oporu obwodowego, nadciśnienie tętnicze rozkurczowe, wysięki w jamach ciała i zaburzenia metabolizmu cholesterolu. Niedoczynność tarczycy z niedoboru jodu występuje najczęściej na terenach, gdzie spożycie tego pierwiastka wynosi poniżej 20 μg dziennie. Choroba może powodować ospałość, upośledzenie pamięci, obniżenie zdolności intelektualnej, suchą i łuszczącą się skórę, bradykardię, adynamię, obniżenie temperatury ciała i uczucie ciągłego zimna.

Niedostatek jodu wpływa na zdrowie kobiet ciężarnych, wywołując u nich hipotyroksynemię, w następstwie której dochodzi do gorszego rozwoju psychomotorycznego u dziecka. Ciężki niedobór jodu w ciąży może doprowadzić do nieodwracalnego niedorozwoju mózgu u płodu i kretynizmu (typowy dla tej choroby jest niedorozwój umysłowy ciężkiego stopnia, karłowatość, starczy wygląd i upośledzenie słuchu), zwiększa ryzyko martwych urodzeń i poronień samoistnych.

Na niedobór jodu narażeni są weganie, którzy usuwają z diety mięso, drób, ryby i wszystkie inne produkty pochodzenia zwierzęcego stanowiące naturalne źródło tego pierwiastka.

Nadmiar jodu

Długotrwałe zażywanie zwiększonych dawek jodu prowadzi do rozwoju jodzicy. Dawka śmiertelna dla człowieka wynosi 3–4 g. Nadmiar jodu prowadzi do nadczynności tarczycy, która wywołuje wzmożoną czynność gruczołów ślinowych i nadmierne wydzielanie śluzu w oskrzelach. Hipertyreoza powoduje nadpobudliwość, zwiększoną potliwość, kołatanie serca, tachykardię, osłabienie, spadek masy ciała, wytrzeszcz oczu, bezsenność i zaburzenia miesiączkowania. Nadczynność tarczycy indukowana jodem nazywana jest w nomenklaturze medycznej jako zespół jod-Basedow. Przedawkowanie jodu może prowadzić do ostrego zatrucia, które objawia się uczuciem pieczenia w ustach, gardle i żołądku, nudnościami, białkomoczem, wymiotami, bólem brzucha, biegunką i zaburzeniami ze strony serca.

Bibliografia:

1. Gietka-Czernel M., Niedoczynność tarczycy a układ sercowo-naczyniowy, „Postępy Nauk Medycznych”, 2012, XXV(11), s. 876-881.

2. Szybiński Z., Sytuacja profilaktyki jodowej w Polsce w świetle ostatnich rekomendacji WHO dotyczących ograniczenia spożycia soli, „Pediatric Endocrinology, Diabetology and Metabolism”, 2009, 15(2), s. 103-107.

3. Wiernicka A., Socha J., Socha P., Rola jodu w żywieniu dzieci, „Standardy Medyczne / Pediatria”, 2011, 8, s. 785–791.

4. Kurosad A., Nicpoń J., Kubiak K. i wsp., Występowanie, obieg i obszary niedoboru jodu oraz główne jego źródła w żywieniu człowieka i zwierząt, „Advances in Clinical and Experimental Medicine”, 2005, 14(5), s. 1019–1025.

5. Gietka-Czernel M., Profilaktyka niedoboru jodu, „Postępy Nauk Medycznych”, 2015, XXVIII(12), s. 839-845.