Hormonalna terapia zastępcza (HTZ) to uzupełnianie braków naturalnych hormonów lekami zawierającymi ich zwierzęce, ludzkie lub syntetyzowane odpowiedniki. Do HTZ zaliczyć można np. insulinoterapię u osób chorych na cukrzycę albo podawanie tyroksyny pacjentom z niedoczynnością tarczycy. Najczęściej jednak, mówiąc o HTZ, myśli się o leczeniu objawów związanych z menopauzą, czyli przekwitaniem u kobiet.

Menopauza

Menopauza (a w zasadzie, według nomenklatury medycznej, perimenopauza) to okres w życiu kobiety, w którym dochodzi do zmniejszenia wydzielania hormonów płciowych (głównie estrogenów i progesteronu). Powoduje to najpierw zaburzenia regularności owulacji i miesiączkowania, a później całkowite ustanie tej czynności. Menopauzę uważa się za dokonaną, jeśli w ciągu 12 miesięcy kobieta nie miała żadnego krwawienia miesiączkowego.

Wskazania do HTZ

Perimenopauza to okres nagłych skoków stężeń hormonów płciowych, a następnie relatywnie nagłego, trwałego spadku ich poziomu. Wahania poziomów hormonów powodują u kobiet różnorodne dolegliwości, które uważa się za wskazania do hormonalnej terapii zastępczej, jeśli ich nasilenie zakłóca rytm życia i obniża jego komfort. Statystycznie u 1/3 kobiet objawy nie osiągają progu, przy którym stają się dostrzegalne klinicznie, a u 1/3 stanowią źródło poważnych problemów.

Objawami menopauzy, które uzasadniają wdrożenie HTZ, są:

• uderzenia gorąca (nie są one tylko subiektywnym odczuciem, ale rzeczywistą zmianą temperatury ciała),
  
• nocne poty,
  
• bóle głowy,
  
• zmiany nastroju, drażliwość, zmęczenie,
  
• depresja, zaburzenia snu,
  
• zanik libido, bolesność odczuwana podczas stosunku, suchość pochwy,
  
• nasilająca się osteoporoza,
  
• zmiany zanikowe w obrębie sromu i pochwy,
  
• nawracające zapalenia dróg moczowych i nietrzymanie moczu.

Hormonalna terapia zastępcza – czas i sposób leczenia

Zazwyczaj wdrożenie HTZ następuje, kiedy pojawiają się, opisane wyżej, uciążliwe objawy. Może to być okres, w którym kobieta jeszcze miesiączkuje, gdyż proces dochodzenia do menopauzy jest rozłożony w czasie. Terapia jest zwykle niezbędna również po ustaniu miesiączkowania. Kiedy organizm przyzwyczaja się już do działania w warunkach obniżonych poziomów hormonów płciowych i nie jest narażony na huśtawkę ich stężeń, HTZ można zwykle zakończyć albo znacząco obniżyć dawki podawanych hormonów. Raz rozpoczęta terapia jest zwykle kontynuowana przez kilka lat.

Leczenie obejmuje podawanie albo samych estrogenów, albo ich kombinacji z progesteronem. Indywidualną decyzję o rodzaju terapii i dawkach zawsze podejmuje lekarz. Preparaty najczęściej podawane są w postaci tabletek lub plastrów. Są też dostępne preparaty donosowe (aerozole) oraz stosowane dopochwowo.

Przeciwwskazania do HTZ

Przeciwwskazaniami do HTZ są: ciąża, krwawienia z dróg rodnych o nieznanej przyczynie, przebyta zakrzepica żył głębokich, niewydolność wątroby, zdiagnozowane choroby nowotworowe. Zasadność stosowania terapii zastępczej należy rozważyć m.in. w przypadku obecności mięśniaków macicy, zmian dysplastycznych w obrębie gruczołu sutkowego. Podawanie leków hormonalnych może powodować zaostrzenia choroby u osób cierpiących na migrenę.

HTZ – skutki uboczne

Statystyki ujawniają korelację pomiędzy hormonalną terapią zastępczą a zwiększoną zachorowalnością na raka trzonu macicy, sutka oraz jajnika. Stwierdzono, że u leczonych pacjentek częściej dochodzi w późniejszym okresie życia do zmian otępiennych, a także zwiększa się prawdopodobieństwo pojawienia się choroby zakrzepowo-zatorowej.

HTZ u mężczyzn

Mężczyźni również borykają się z dolegliwościami spowodowanymi zmniejszeniem wydzielania testosteronu (lub zmniejszoną wrażliwością tkanek na jego obecność). Pojawiające się w tym okresie objawy andropauzy to: zaburzenia erekcji, spadek libido, obniżona tolerancja glukozy, zwiększona skłonność do odkładania tkanki tłuszczowej przy jednoczesnym zmniejszeniu masy mięśniowej. Pojawiają się również: drażliwość, zaburzenia koncentracji i snu, obniżenie samooceny lub nawet depresje.

HTZ u mężczyzn obejmuje podawanie (doustne lub przezskórne) testosteronu, który w krótkim czasie powoduje odwrócenie większości niekorzystnych zmian.

W trakcie terapii u mężczyzn należy szczególnie uważnie kontrolować prostatę, gdyż zwiększa się ryzyko rozwoju nowotworu tego narządu.

Alternatywne metody leczenia menopauzy i andropauzy

Wiele doniesień zwraca uwagę na rolę melatoniny w rozwoju bądź też hamowaniu objawów przekwitania, zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn. Dokonywane próby substytucji melatoniny zakończyły się powodzeniem, ale w dalszym ciągu są przedmiotem badań klinicznych. Niektórzy klinicyści proponują leczenie objawów za pomocą akupunktury.

We wszystkich przypadkach, gdy osoby w okresie przekwitania mają obniżone samopoczucie lub samoocenę, kiedy powstają problemy z adaptacją do nowej sytuacji życiowej w związku niezwykle cenną rolę spełnia psychoterapia indywidualna lub grupowa. Do psychologa lub psychoterapeuty warto zwrócić się po pomoc zawsze, gdy pojawiają się lęki, niepewność lub objawy depresji.