Definicja zespołu metabolicznego mówi, że jest to zbiór kilku czynników ryzyka, zwiększających istotnie szanse zapadnięcia na choroby cywilizacyjne, jak cukrzyca czy miażdżyca. Podstawą rozpoznania zespołu metabolicznego jest określenie jego składowych u danej osoby. Zespół metaboliczny jest powszechny i coraz częściej rozpoznawany nawet u dzieci.

Zespół metaboliczny a otyłość

Główną przyczyną zespołu metabolicznego jest nieodpowiednia dieta i otyłość. Dotyczy to zarówno dodatniego bilansu energetycznego, jak i złych nawyków żywieniowych. Poza dietą istotnym czynnikiem w rozwoju otyłości jest mała aktywność fizyczna.

Otyłość jest podstawą zespołu metabolicznego. Tkanka tłuszczowa indukuje stan zapalny w organizmie, a przede wszystkim produkuje czynniki uodparniające komórki na działanie insuliny. Jest to hormon produkowany przez trzustkę i pozwalający na odpowiednie spożytkowanie przez komórki glukozy pozyskiwanej z pożywienia. Jeśli ten mechanizm zostanie zaburzony, wzrasta poziom glukozy we krwi, trzustka coraz mniej efektywnie produkuje insulinę, aż w końcu dochodzi do rozwoju cukrzycy typu 2. Efektami krążących czynników zapalnych są ponadto uszkodzenie śródbłonka naczyniowego, rozwój miażdżycy i nadciśnienia.

Kryteria zespołu metabolicznego

Celem rozpoznania zespołu metabolicznego wykonuje się 3 badania:

• pomiar obwodu talii;
  
• pomiar ciśnienia tętniczego;
  
• badania krwi mające na celu określić poziom glukozy, triglicerydów, cholesterolu HDL.
  

Aby rozpoznać zespół metaboliczny, pacjent musi spełniać 3 z 5 kryteriów zespołu metabolicznego:

• obwód talii ≥ 80 cm u kobiet, a ≥ 94 cm u mężczyzn;
  
• wzrost stężenia triglicerydów ≥ 150 mg/dl;
  
• spadek stężenia cholesterolu frakcji HDL ≤ 40 mg/dl u mężczyzn, a ≤ 50 u kobiet;
  
• nadciśnienie tętnicze;
  
• poziom glukozy we krwi na czczo > 100 mg/dl lub rozpoznana cukrzyca typu 2.

Mówiąc o kryteriach zespołu metabolicznego, tym samym opisujemy jego objawy. Na pierwszym miejscu objawem jest otyłość, a idąc dalej: miażdżyca, nadciśnienie i cukrzyca. Są to jednostki chorobowe, które nazywa się „cichymi zabójcami”. Człowiek do momentu diagnozy nie zdaje sobie sprawy, że je ma. Są to choroby przewlekłe, w przypadku których trudno mówić o wyleczeniu. Niosą za sobą wiele powikłań w postaci wzrostu ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, uszkodzenia nerek itp.

Leczenie zespołu metabolicznego

Zmniejszenie masy ciała, odpowiednia dieta, aktywność fizyczna bardzo często pozwalają przywrócić prawidłowy poziom ciśnienia, cukru czy lipidów we krwi bez nadmiernego leczenia farmakologicznego. Podstawą jest oczywiście wczesne rozpoznanie i wdrożenie leczenia, zanim pojawią się powikłania. Waga, jaką powinno się osiągnąć, aby w znacznym stopniu zredukować ryzyko powikłań zespołu metabolicznego, winna wynosić 10% masy ciała.

W leczeniu farmakologicznym stosuje się leki obniżające ciśnienie tętnicze, wyrównujące poziom cukru we krwi, a także wyrównujące poziom cholesterolu.

Zespół metaboliczny a dieta

Podstawą leczenia zespołu metabolicznego jest odpowiednia dieta dostosowana pod wszystkie jednostki chorobowe prezentowane przez pacjenta, jak i mająca na celu redukcję masy ciała. Ważne jest też wdrożenie aktywności fizycznej. Należy wystrzegać się popularnych „diet cudów” różnego rodzaju, ponieważ mogą one prowadzić do znacznych niedoborów składników odżywczych, a także różnych zaburzeń ogólnoustrojowych. To, co zachęca, to szybka redukcja masy ciała. Jednak niestety nie jest to długotrwały efekt. Zazwyczaj osoby po restrykcyjnej diecie szybko wracają do pierwotnej masy ciała, a często nawet mają na wadze więcej niż wcześniej. Optymalna dieta to taka, która uwzględnia podstawowe zapotrzebowanie energetyczne danej osoby, jej płeć, wiek, masę ciała i aktywność fizyczną, jest dostosowana do indywidualnych potrzeb i zbilansowana ilościowo i jakościowo, a także pozwala na utratę 0,5–1,5 kg tygodniowo.

Zasady diety w otyłości:

• powinno się spożywać 4–5 posiłków dziennie w regularnych odstępach;
  
• nie wolno zapominać o śniadaniu;
  
• należy spożywać pić 2 l wody dziennie;
  
• należy wyeliminować z diety słodycze i inne produkty zawierające cukry proste;
  
• należy zmniejszyć spożywanie tłuszczów zwierzęcych na rzecz roślinnych;
  
• nie należy dosalać potraw (zalecenie szczególnie dotyczy osób z nadciśnieniem);
  
• należy uwzględnić w diecie warzywa i owoce;
  
• podstawą diety powinny być produkty pełnoziarniste, bogate w błonnik pokarmowy;
  

Jeśli chory ma rozpoznaną cukrzycę, dieta powinna być dostosowana dodatkowo do jego jednostki chorobowej. Jeśli przyjmuje leki przeciwcukrzycowe lub insulinę, należy uzgodnić harmonogram posiłków z przyjmowanymi lekami.

Dodatkowe zalecenia w diecie cukrzycowej:

• posiłki powinny być bogate w białko zwierzęce (ryby, jaja, mięso) oraz warzywa (najlepiej w formie surowej);
  
• eliminacja alkoholu;
  
• całkowite usunięcie z diety cukrów prostych, jak białe pieczywo, biały makaron i ryż, cukier, słodycze, produkty o wysokim indeksie glikemicznym, jak suszone owoce czy drożdżówki.
  

Dieta u osób z miażdżycą również niesie dodatkowe zalecenia. Uważać należy na ilość spożywanych tłuszczów zwierzęcych (nie powinny przekraczać 8% całkowitej energii), a także zmniejszyć podaż cholesterolu do maksymalnie 300 mg/dobę.