Niedobór żelaza (sidreopenia) klinicznie objawia się w sytuacji, gdy podaż tego pierwiastka przez dłuższy czas jest niewystarczająca. Pojawiająca się anemia świadczy o tym, że do produkcji hemoglobiny (w której gromadzi się ok. 80% żelaza zgromadzonego w ciele) zostały już wykorzystane zapasy przechowywane w szpiku, wątrobie i innych narządach. Nawet szybkie zwiększenie podaży nie daje natychmiastowego efektu ze względu na fakt, że wchłanianie żelaza jest ograniczone, a synteza hemoglobiny i odbudowa odpowiedniej populacji prawidłowych erytrocytów następuje stopniowo.

Objawy niedoboru żelaza

Objawy niedoboru żelaza są w początkowej fazie nieswoiste i trudno określić ich przyczynę. Chory skarży się na zmęczenie, senność, brak energii, czasami obniżony nastrój. Stopniowo dołączają się objawy, takie jak: gorsza tolerancja wysiłku, duszność, zawroty głowy, bóle mięśniowe, bóle w klatce piersiowej. Skóra staje się sucha, jej powierzchnia się łuszczy. Śluzówki (szczególnie spojówki) oraz płytki paznokciowe są blade, brak im prawidłowej, różowej barwy. Paznokcie są cienkie, pękają, a włosy rozdwajają się na końcach i stają się łamliwe. Ich wzrost jest spowolniony.

Często pojawiają się owrzodzenia i nadżerki błony śluzowej gardła i jamy ustnej, w kącikach ust powstają zajady. Błona śluzowa języka wygładza się, a brodawki znikają.

Skąd się biorą niedobory żelaza? Dowiesz się tego z filmu:

Uporczywemu bólowi głowy towarzyszy ogólne spowolnienie, upośledzenie zapamiętywania, uczenia się, spadek koncentracji. Obserwuje się też zespół Plummera–Vinsona, w którym dochodzi do skurczów w górnej części przełyku, objawiających się zaburzeniami połykania.

Bezpośrednią przyczyną dolegliwości jest niedokrwistość (anemia) syderopeniczna. Ilość czerwonych krwinek jest w jej początkowej fazie prawidłowa, ale całkowity poziom hemoglobiny i hematokryt są obniżone. Wynika to z faktu, że krwinka, która powstaje przy brakach żelaza, zawiera mniej hemoglobiny. Z tego powodu objętość erytrocytów jest mniejsza i dlatego ten rodzaj niedokrwistości określany jest jako mikrocytarna. Czerwone ciałka krwi słabo się wybarwiają podczas badania mikroskopowego z użyciem barwników.

Niedobór żelaza – przyczyny

Przyczyną niedoboru żelaza jest najczęściej zwiększony ubytek krwi. Może być on spowodowany przez:

• obfite menstruacje,
  
• mięśniaki macicy,
  
• wrzody żołądka lub dwunastnicy,
  
• nowotwory,
  
• żylaki przełyku,
  
• choroby jelita grubego (np. wrzodziejące zapalenie, polipowatość),
  
• urazy połączone z krwotokiem,
  
• zabiegi operacyjne.
  

Osobną grupę przyczyn stanowią zaburzenia krzepnięcia, spowodowane np.: hemofilią, małopłytkowością, zbyt intensywnym leczeniem przeciwzakrzepowym albo nadużywaniem powszechnie dostępnych leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych.

Innym powodem niedoboru żelaza może być jego niedostateczna podaż lub zaburzenia wchłaniania. Zdarza się tak w przypadku intensywnych diet eliminacyjnych (szczególnie, jeśli ich stosowanie jest długotrwałe, a ograniczeniu lub wyłączeniu podlegają produkty pochodzenia zwierzęcego), anoreksji, depresji lub psychoz (w przebiegu których często zdarzają się zaburzenia łaknienia). Niedobór żelaza może też być związany z czynnościowymi zaburzeniami wchłaniania.

U osób po operacjach żołądka, dwunastnicy, jelita cienkiego albo z przewlekłymi stanami zapalnymi tych narządów redukcja czynnej powierzchni wchłaniania w układzie pokarmowym zmniejsza ilość żelaza, którą organizm może przyswoić.

Nadmiernie przyspieszony pasaż pokarmowy (biegunki, zespół krótkiego jelita) skraca czas przechodzenia treści pokarmowej i ogranicza dostępność żelaza.

Zobacz film i dowiedz się kto może mieć niedobory żelaza:

Niedobór żelaza – jak uzupełnić, co jeść?

Podstawową metodą uzupełnienia niedoboru żelaza jest stosowanie odpowiedniej diety. Wchłanianie żelaza nie przekracza 25% ilości dostarczonej z pożywieniem, więc podaż musi być naprawdę duża.

Największą przyswajalność ma tzw. żelazo hemowe, pochodzące z czerwonego mięsa, wątroby i ryb. Jego przemiany w jelitach są prostsze, więc organizm może je łatwiej i szybciej wykorzystać.

Roślinne źródła żelaza są również korzystne, ale średni procent wykorzystanego pierwiastka jest przynajmniej o połowę mniejszy. Szczególnie polecane są groch, brokuły i płatki jęczmienne. Zaletą tych produktów (w porównaniu z mięsem) jest ich mniejsza kaloryczność, co praktycznie oznacza, że ich konsumpcji nie trzeba ograniczać.

Żelazo wchłania się zdecydowanie lepiej w środowisku kwaśnym. Jego przyswajanie najbardziej ułatwia witamina C, obecna w owocach cytrusowych, truskawkach, natce pietruszki, pomidorach, świeżo wyciśniętych sokach.

Niektóre substancje zmniejszają wchłanianie żelaza. Należą do nich herbata, kawa i czerwone wino, które zawierają taniny (związki chelatowe, wiążące metale). Nie należy nimi popijać pożywienia, a raczej spożywać je 1–2 godziny po posiłkach. Podobne działanie mają substancje zawarte w winogronach, soi, fasoli, pszenicy. Nadmiar błonnika również ogranicza przyswajalność żelaza.

Uzupełnianie żelaza suplementami diety albo iniekcjami odpowiednich preparatów powinno się wdrażać jedynie w przypadku ciężkich niedoborów skojarzonych z wyraźnymi objawami niedokrwistości. W przeciwieństwie do źródeł pokarmowych (gdzie działa naturalna regulacja wchłaniania) stosowanie sztucznych źródeł może doprowadzić do przedawkowania żelaza i powiązanych z nim powikłań.