Mianem „fitosterole” określa się łącznie dwie grupy pochodzących z roślin związków sterydowych: zawierające nienasycone wiązania sterole i stanole, które są substancjami z całkowicie nasyconymi połączeniami w cząsteczce. Ich normalna podaż w diecie jest zbyt mała, by przynieść znaczący efekt, więc często stosuje się substytucję tych związków.

Czym są fitosterole?

Fitosterole (czyli sterole roślinne) to związki organiczne, które pod względem budowy chemicznej są alkoholami. Występują również w postaci estrów. Przedrostek fito- oznacza, że pochodzą z roślin, więc posługiwanie się nazwą „fitosterole roślinne” nie jest prawidłowe. Fitosterole w standardowej diecie człowieka to w większości sterole – związki zawierające w swojej strukturze wiązania nienasycone. Tylko 10–20% podaży stanowią stanole – związki o wysyconych połączeniach międzyatomowych w cząsteczce. Około połowy trafiających do organizmu fitosteroli to β-sitosterol. Inne często spotykane to np. kampesterol, stigmasterol, α-spinasterol. Przeciętnie człowiek spożywa w ciągu dnia ok. 200–300 mg fitosteroli. Nieco większe dawki występują w dietach wegetariańskich i niektórych dalekowschodnich.

Działanie fitosteroli

Fitosterole pozwalają na osiągnięcie wielu korzystnych dla zdrowia efektów. Najważniejszy z nich jest związany z faktem, że sterole roślinne mają budowę podobną do cholesterolu. Dzięki temu w przewodzie pokarmowym są wychwytywane w ten sam sposób jak on, ale zdecydowanie słabiej wchłaniane. Blokują więc przyswajanie cholesterolu i zmniejszają jego stężenie we krwi. Mechanizm ten sprawia, że zmniejsza się ryzyko hipercholesterolemii, miażdżycy, a w efekcie – choroby niedokrwiennej, zawału mięśnia sercowego lub udaru mózgu.

Dzięki swojej budowie niektóre fitosterole zaburzają metabolizm komórek rakowych i nie tylko nie pozwalają im na namnażanie się, ale również powodują ich szybsze obumieranie. Uważa się, że zmniejsza to szansę powstania przerzutów określonych nowotworów (np. raka prostaty, płuc albo piersi) oraz spowalnia lub hamuje rozwój guza pierwotnego. Sterolom roślinnym przypisuje się też działanie przeciwzapalne.

Fitosterole w kosmetyce

Fitosterole są cennym składnikiem wielu kosmetyków. Ich działanie polega głównie na stymulowaniu syntezy kolagenu i hamowaniu rozpadu elastyny. Te dwa białka są niezwykle istotne dla zachowania elastyczności skóry. W odpowiedniej ilości opóźniają jej starzenie się i powstawanie zmarszczek.

Gdzie występują fitosterole?

Głównym źródłem fitosteroli są oleje roślinne: rzepakowy, słonecznikowy, sezamowy oraz kukurydziany. W dużej ilości obecne są też w otrębach ryżowych. Mniej bogate, ale wartościowe źródła tych związków, stanowią: soja i olej sojowy, migdały, rośliny strączkowe, nasiona i orzechy, a także oliwa z oliwek.

Preparaty steroli roślinnych i suplementacja

Badania fitosteroli pozwoliły na ustalenie, że uzyskanie pełnego efektu profilaktycznego i leczniczego na organizm wymaga dostarczenia co najmniej 0,8–1,2 g tych związków dziennie. Jest to ilość, której nie da się pozyskać ze standardowej diety. Dlatego na rynku spotyka się produkty żywnościowe wzbogacane w fitosterole (głównie – w stabilniejsze stanole). Są to przede wszystkim margaryny i produkty nabiałowe (sery, jogurty).

Dodatkowym sposobem zwiększenia podaży fitosteroli jest stosowanie suplementów diety, które zawierają nawet 1 g tych związków. Ilości tej nie należy przekraczać z dwóch powodów:

• badania kliniczne dowodzą, że efekt leczniczy (np. obniżenie poziomu cholesterolu) nie jest liniowo powiązany z dostępnością fitosteroli i zwiększanie ich dobowej dawki powyżej 2 g nie przynosi dodatkowej korzyści,

• dostarczanie ponad 2,5–3 g steroli roślinnych dziennie może powodować niepożądane efekty uboczne.

Z powyższych względów niezwykle ważne jest to, by stosować się do zaleceń producentów, dietetyków, które dotyczą dawkowania suplementów, a także przyjmować wyłącznie preparaty, w których ilość substancji czynnych jest wystandaryzowana i podana na opakowaniu.

Sterole roślinne – skutki uboczne

Stosowanie dużych dawek steroli roślinnych wywołuje niekiedy efekty niekorzystne dla zdrowia. Wynika to z faktu, że ta grupa substancji konkuruje w przewodzie pokarmowym z innymi związkami tłuszczowymi. Może przez to znacząco ograniczać wchłanianie rozpuszczalnych w nich witamin. Konsekwencją jest powstawanie znaczących niedoborów i powiązanych z nimi powikłań. Dotyczy to m.in. witaminy D, E, K, β-karotenu i likopenu.