Uśmiech sardoniczny to określenie mogące mieć wiele znaczeń. Już w starożytności określano tym mianem grymas przypominający szeroki uśmiech, który był wywołany skurczem mięśni mimicznych twarzy po zatruciu tzw. kropidłem szafranowym. W języku potocznym uśmiech sardoniczny określa pogardliwy, szyderczy uśmiech, natomiast w medycynie kojarzy się przede wszystkim ze skurczem mięśni twarzy wywołanym toksyną tężca.

Uśmiech sardoniczny a tężec

Tężec należy do rzadko spotykanych chorób ze względu na szeroko dostępną profilaktykę pierwotną i wtórną zakażeń tą bakterią. Czynnikiem etiologicznym jest laseczka tężca Clostridium tetani, która wydziela neurotoksynę, tzw. tetanospazminę. Powoduje ona wzrost napięcia mięśniowego i skurcz mięśni szkieletowych. Toksyna potrafi przeniknąć do ośrodkowego układu nerwowego, gdzie nieodwracalnie hamuje wpływ niektórych neuroprzekaźników na mięśnie szkieletowe. W związku z tym, jednym z objawów jest tzw. uśmiech sardoniczny, czyli skurcz mięśni mimicznych twarzy. Człowiek wygląda wtedy, jakby szczerzył zęby do sztucznego uśmiechu. Laseczki tężca są bardzo niebezpieczne, ponieważ nie działają na nie żadne czynniki szkodliwe zewnętrzne (np. temperatura czy dezynfekcja). Mogą przez wiele lat przetrwać w glebie. Są wydalane do środowiska z odchodami zwierząt, a zarazić można się przez zanieczyszczenie uszkodzonej skóry zakażoną glebą.

Uśmiech sardoniczny i tężec – czynniki ryzyka

Główną przyczyną zakażenia tężcem i powstania uśmiechu sardonicznego jest niedopilnowanie szczepień i profilaktyki tężca przy uszkodzeniach skóry, zranieniach, ranach itd. Szczególnie wrażliwe na zakażenie są osoby, u których stwierdza się obecność ciała obcego w ranie, ranę zanieczyszczoną substancjami stanowiącymi potencjalne źródło zakażenia:

• ślina zwierzęcia,

• odchody zwierząt,

• ziemia,

• odpady rzeźnicze.

Wysokiego ryzyka są rany miażdżone, bardzo głębokie, kłute, a także nieopatrzone w ciągu pierwszej doby. Ważną grupę stanowią pacjenci we wstrząsie, oparzeni czy z odmrożeniami. U tych osób upośledzone jest krążenie, a warunki beztlenowe w ranie stanowią doskonałe środowisko dla bakterii. Rany obficie krwawiące, niezanieczyszczone, a także powierzchowne niosą dużo mniejsze ryzyko zakażenia niż te głębokie, zanieczyszczone czy słabo ukrwione.

Objawy tężca

Okres wylęgania choroby wynosi około 7 dni. Wszystko zależy od rodzaju rany. Początkowo chory może odczuwać niepokój, dreszcze, gorsze uogólnione samopoczucie. Poci się intensywnie, odczuwa wzmożone napięcie w mięśniach, ma problem ze snem. W okolicach rany chory zgłasza ból i drętwienie. Najczęściej choroba z czasem przybiera uogólniony obraz w postaci zwiększonego napięcia i skurczów mięśni. Z czasem dochodzi do zwiększonego napięcia mięśni żwaczy i wzrostu napięcia mięśnia okrężnego ust. To właśnie określane jest uśmiechem sardonicznym. Bodźce zewnętrzne, typu hałas, światło czy dotyk, nasilają to napięcie.

Mogą pojawić się objawy uogólnione, jak zaburzenia ciśnienia, rytmu serca, a także skurcz mięśni oddechowych czy zatrzymanie krążenia, co może skutkować zgonem. W postaci lekkiej zakażenia tężcem występują uśmiech sardoniczny i szczękościsk. Postać umiarkowana obejmuje szczękościsk, uśmiech sardoniczny, sztywność i okresowe skurcze mięśni. Objawy ogólne klasyfikowane są jako postać ciężka.

Leczenie objawów tężca

Kiedy występuje wyłącznie uśmiech sardoniczny, czyli postać lekka, rokowanie jest dobre. Postacie umiarkowana i ciężka stanowią wskazanie do leczenia na oddziale intensywnej terapii. W leczeniu stosuje się ludzką antytoksynę tężcową (alternatywnie końską), by skrócić i złagodzić przebieg choroby. Pomocne jest stosowanie metronidazolu. Koniecznie należy oczyścić ranę, usunąć martwe i zakażone tkanki. Żywienie jest możliwe przez zgłębnik. Faza ciężka leczona jest w zależności od pojawiających się objawów.