Niedobór wapnia to stan związany z niedostateczną podażą tego pierwiastka w pożywieniu, zaburzeniami wchłaniania albo nieprawidłową regulacją hormonalną. We wchłanianiu wapnia podstawową rolę odgrywa witamina D, której synteza zachodzi w skórze pod wpływem słońca. U dzieci często trzeba ją uzupełniać suplementacją odpowiednimi preparatami.

Gospodarka wapniowa w organizmie

Jedynym źródłem wapnia (Ca) jest dla człowieka pożywienie. Zrównoważona dieta zapewnia dostateczną jego dawkę. Ilość przedostająca się do krwi zależna jest od właściwego przyswajania. Odbywa się ono głównie w jelicie cienkim, a substancją wpływającą na prawidłowe przechwytywanie jonów Ca++ jest aktywna forma witaminy D – kalcytriol.

Podstawową rolą wapnia jest regulacja przewodnictwa w neuronach oraz stabilizacja błon komórkowych w innych tkankach. Wapń jest niezbędny do właściwego działania komórek mięśniowych, ponieważ aktywacja płytki nerwowo-mięśniowej, stymulującej miocyty do skurczu, jest zależna od obecności jonów tego pierwiastka.

Stężenie wapnia jest powiązane z szybkością jego eliminacji. Wydala się go głównie przez nerki. Intensywność tego procesu jest uzależniona od ich wydolności, obecności wydzielanego przez przytarczyce parathormonu oraz poziomu niektórych innych jonów, m.in. magnezu.

Objawy niedoboru wapnia

Niedobór wapnia (hipokalcemia) to stan, w którym początkowo pojawiają się niespecyficzne objawy – osłabienie siły mięśniowej, zaburzenia czucia skórnego (parestezje) pod postacią swędzenia i mrowienia, apatia. W stanach przewlekłych może dochodzić do powstawania symptomów dermatologicznych, takich jak łamliwość paznokci, wysuszenie skóry i jej nadmierne łuszczenie.

Stan ostrego niedoboru wapnia jest przyczyną intensywnych objawów, które mogą być groźne dla życia chorego i wymagają leczenia szpitalnego. Dominują zaburzenia ze strony układu nerwowego i mięśniowego. Zespół zwany tężyczką obejmuje:

• bolesne, nadmierne napięcie mięśni szkieletowych,

• symetryczne przykurcze, głównie w obrębie zginaczy – początkowo dotyczące rąk, a następnie rozprzestrzeniające się na całe kończyny górne, twarz, tułów i kończyny dolne,

• skurcze naczyń krwionośnych, które mogą powodować nawet przejściowe, ostre niedokrwienie (omdlenia, napady dusznicy bolesnej, migreny, niedokrwienie kończyn),

• skurcze powiek lub podwójne widzenie, zez.

Groźnym powikłaniem jest skurcz krtani, który może stać się przyczyną nagłego zatrzymania oddechu i krążenia.

Przyczyny niedoboru wapnia

Jedną z przyczyn niedoboru wapnia jest jego niedostateczna podaż. Może ona mieć charakter bezwzględny (niedostateczna ilość przyswajalnych form tego pierwiastka w pożywieniu) albo względny (wynikający z upośledzenia wchłaniania wapnia obecnego w przewodzie pokarmowym).

Najczęstszym powodem zmniejszonego przyswajania wapnia jest niedobór witaminy D. Dostarczana jest w pożywieniu, w pewnych ilościach syntezowana w wątrobie i nerkach, ale największa jej część powstaje w skórze pod wpływem światła i promieniowania ultrafioletowego. Niedostateczna ekspozycja na słońce (albo pokrywanie całego ciała kremami z blokerami UV o dużych wartościach) powoduje zmniejszenie ilości dostępnego w organizmie kalcytriolu i tym samym ilości zaabsorbowanego z treści jelitowej wapnia. Niedobór wapnia może wiązać się z nadmierną ucieczką jego jonów przez nerki, ostrym zapaleniem trzustki, pewnymi chorobami kości oraz stosowaniem niektórych leków.

Niedobór wapnia po operacji tarczycy

Relatywnie często obserwuje się niedobory wapnia po operacji tarczycy. Mogą one wynikać ze śródoperacyjnego, niezamierzonego usunięcia zlokalizowanych za tarczycą niewielkich gruczołów dokrewnych – przytarczyc. Produkują one parathormon, który przyspiesza syntezę witaminy D oraz zmniejsza ucieczkę wapnia przez nerki. Powodem miernego niedostatku wapnia może też być pooperacyjna niedoczynność tarczycy.

Niedobór wapnia u dzieci

Niedobór wapnia u dzieci jest dość częsty. Wiąże się z większym niż u dorosłych zapotrzebowaniem na witaminę D, która na dodatek jest syntezowana przez skórę o mniejszej powierzchni. Stan ten prowadzi do zaburzeń wbudowywania wapnia w tworzący się kościec i do krzywicy. Dlatego w przypadku dzieci zaleca się codzienne spacery przez minimum 20–30 minut, a w sezonie jesienno-zimowym – gdy skóra jest okryta, a dni krótsze – dodatkowe podawanie witaminy D.

Niedobór wapnia a osteoporoza

Przewlekłe niedobory jonów wapnia we krwi mogą spowodować uzupełnianie tego pierwiastka z zasobów zgromadzonych w kościach. Powoduje to zmniejszenie ich uwapnienia i twardości, a w efekcie przyspieszenie osteoporozy, która w warunkach normalnych dotyczy głównie osób starszych. Choroba wywołuje dolegliwości bólowe, przyspiesza powstawanie zmian zwyrodnieniowych i jest przyczyną patologicznych (zachodzących pod wpływem minimalnej siły) złamań. Kontrola poziomu i zapewnienie odpowiedniej dostępności wapnia oraz ewentualne leczenie kalcytoniną pozwalają zmniejszyć zakres odwapnienia.

Jak uzupełnić niedobór wapnia w organizmie?

Wyrównanie niedoborów wapnia wymaga przede wszystkim diagnostyki służącej rozpoznaniu przyczyny i pozwalającej na podjęcie właściwego, specyficznego leczenia. Działanie ogólne polega na:

• stosowaniu odpowiedniej diety (bogatej w produkty mleczne, ryby, wodę mineralną o dużej zawartości jonów wapnia),

• zwiększeniu dostępnej ilości witaminy D (ekspozycja na słońce, jadłospis zawierający tłuste ryby, tran, wątróbkę, żółtka jajek),

• ograniczenie spożycia substancji wiążących wapń i zmniejszających wchłanianie (szczawiany, fosforany, nadmierna ilość tłuszczów),

• podawanie w porozumieniu z lekarzem preparatów witaminy D.

W przypadku stwierdzenia nawracających niedoborów wapnia niezbędne są stała opieka lekarska i regularne monitorowanie poziomu tego pierwiastka we krwi (zarówno całkowitego, jak i w postaci zjonizowanej).