Naparstnica – występowanie i gatunki

Naparstnica (Digitalis) jest rośliną pochodzącą z rejonów o ciepłym klimacie. Niektóre rodzaje zostały sprowadzone do Polski i zadomowiły się w chłodniejszych warunkach pogodowych. Wszystkie stały się cenne ze względu na zawartość glikozydów, które mają korzystny wpływ na pracę serca. Najpopularniejszymi gatunkami były kiedyś naparstnica zwyczajna i purpurowa. Jednak substancje aktywne znajdujące się w tych roślinach mają niski wskaźnik terapeutyczny (łatwo doprowadzić do przedawkowania). Obecnie najczęściej wykorzystuje się więc glikozydy z naparstnicy wełnistej, której profil bezpieczeństwa jest korzystniejszy.

Glikozydy naparstnicy – leki i ich działanie

Leki pochodzące z naparstnicy to digoksyna i jej pochodna – metylodigoksyna. Różnią się siłą działania oraz okresem półtrwania, określającym czas działania leku po podaniu jednej dawki.

Glikozydy pochodzące z naparstnicy działają przede wszystkim na serce, ale także na układ wegetatywny (jego przywspółczulną część), cewki nerkowe i naczynia krwionośne.

Podstawowe działania to:

• zwiększanie siły i szybkości skurczu włókien mięśniowych, w związku z czym wzrasta pojemność wyrzutowa serca przy jego skurczu,
  
• spowalnianie przewodzenia w układzie bodźcoprzewodzącym serca, co zwalnia pracę tego narządu,
  
• wpływ na podniesienie ciśnienia tętniczego i modyfikacja przepływu w naczyniach żylnych,
  
• zwiększenie wydzielania moczu (diurezy).
  

Oba preparaty mają zdolność do wiązania się z białkami osocza, a metylodigoksyna jest również rozpuszczalna w tłuszczach. Do uzyskania pełnego działania niezbędny jest więc dłuższy czas, w którym lek wysyca organizm. W związku z tym preparaty stosowane są do terapii przewlekłej – nie nadają się raczej do interwencyjnych, jednorazowych zastosowań.

Naparstnica – działanie

Leki uzyskiwane z naparstnicy mają szerokie zastosowanie, szczególnie w kardiologii. Używa się ich w niektórych zaburzeniach rytmu serca, zwłaszcza połączonych z przewlekłą niewydolnością krążenia oraz obrzękami.

Wpływ na pojemność wyrzutową powoduje zwiększenie ilości krwi przepompowywanej do narządów obwodowych i poprawę ich ukrwienia. Dzieje się tak przy jednoczesnym spowolnieniu pracy serca, co zmniejsza jego zapotrzebowanie na tlen i zapobiega napadom dusznicy bolesnej lub zawałowi mięśnia sercowego.

Digoksyna i metylodigoksyna skutecznie leczą niektóre zaburzenia rytmu, takie jak napadowy częstoskurcz nadkomorowy, trzepotanie lub migotanie przedsionków.

Działanie na tętnice i żyły korzystnie zmienia przepływ krwi i poprawia jego efektywność. Wywołanie dodatkowej diurezy w nerkach pozwala na odprowadzenie nadmiaru płynów z naczyń krwionośnych (co chroni przed nadciśnieniem tętniczym) i z przestrzeni pozanaczyniowej, zmniejszając obrzęki spowodowane niewydolnością krążenia.

Digoksyna działa na naczynia i serce nie tylko bezpośrednio, ale również przez przywspółczulną część układu wegetatywnego. Może to powodować zmniejszenie siły skurczu, rozszerzenie naczyń, jednak efekt ten jest słabszy i nie zaburza opisanego, korzystnego działania.

Objawy przedawkowania naparstnicy

Objawami przedawkowania leków wywodzących się z naparstnicy są:

• nudności i wymioty,
  
• zaburzenia widzenia barwnego (kolorowe obrzeża przedmiotów, tęczowe halo),
  
• bóle brzucha,
  
• bóle i zawroty głowy,
  
• omdlenia.
  

Jeśli przedawkowanie jest znaczne albo długotrwałe, może dochodzić do depresji, drgawek i innych objawów ze strony ośrodkowego układu nerwowego. Ciężkim i zagrażającym życiu powikłaniem są komorowe zaburzenia rytmu serca (z migotaniem komór i zatrzymaniem krążenia włącznie).

Naparstnica – lek czy trucizna?

Glikozydy naparstnicy są niezwykle skutecznymi lekami kardiologicznymi. Jednak wymagają bardzo precyzyjnego dawkowania, kontroli równowagi wodno-elektrolitowej oraz skomplikowanego oznaczania poziomu leku we krwi. Nawet niewielkie przekroczenie dawki terapeutycznej może doprowadzić do groźnych powikłań, szczególnie jeśli pojawią się zaburzenia elektrolitowe, np. hipokaliemia (spadek poziomu potasu we krwi). Nieleczone przedawkowanie może doprowadzić nawet do śmierci.

Leczenie glikozydami naparstnicy powinno być wdrożone po analizie możliwych przeciwwskazań i po sprawdzeniu, czy inne stosowane przez chorego leki nie powodują groźnych interakcji.

Nie dopuszcza się leczenia naparstnicą stosowaną w medycynie ludowej w postaci materiału zielarskiego, np. suszonych lub świeżych liści albo kwiatów. Zwyczajowo wykorzystywało się do tego celu takie gatunki rośliny, jak naparstnica purpurowa, zwyczajna, rdzawa, biała. Jeśli podaje się glikozydy uzyskane w ten sposób, nigdy nie wiadomo, jakie było ich stężenie w roślinie oraz jaką całkowitą dawkę przyjął chory. Dodatkowym czynnikiem ryzyka jest kumulowanie się leku w organizmie: stopniowy wzrost stężenia glikozydów we krwi sprawia, że początkowy, pozytywny efekt szybko może przerodzić się w stan zagrożenia życia. Naparstnica w dużym stężeniu staje się trucizną.

Leczenie przedawkowania naparstnicy

Leczenie stanów przedawkowania wymaga opieki szpitalnej. Wyrównuje się zaburzenia wodno-elektrolitowe, podaje duże dawki potasu, przyspiesza lekami diuretycznymi wydzielanie preparatu z moczem. W uzasadnionych przypadkach można w ciągu kilku kolejnych godzin od spożycia leku wykonać płukanie żołądka i podać węgiel medyczny. Ze względu na wiązanie się leku z białkami i tłuszczami próby dializy nie przynoszą oczekiwanych efektów. Skuteczna jest za to plazmafereza. W krytycznych sytuacjach podaje się specjalny preparat immunologiczny, który neutralizuje cząsteczki glikozydów.

Podstawowym działaniem jest leczenie zaburzeń rytmu serca (farmakologiczne, za pomocą kardiowersji lub w razie migotania komór defibrylacji).