Żelazo jest niezbędne do prawidłowego przebiegu wielu procesów przemiany materii i produkcji czerwonych krwinek – erytrocytów. Niedobór tego pierwiastka uznawany jest za najczęstszą przyczynę niedokrwistości u dzieci i ciężarnych. Może przyczynić się do zaburzeń w prawidłowym rozwoju umysłowym i fizycznym, a organizm jest bardziej narażony na infekcje czy zaburzenia rytmu serca. Jedną z najczęstszych przyczyn niedoboru żelaza jest nieurozmaicona dieta.

Przyczyny niedoboru żelaza u dzieci

Niedobór żelaza u niemowlaka i małego dziecka stanowi główny czynnik predysponujący do rozwoju niedokrwistości. Anemia to jeden z najczęstszych problemów zdrowotnych noworodków. Dziecko rodzi się z pewnym zapasem żelaza zgromadzonym w czasie życia płodowego od matki. Po jego wyczerpaniu rozwija się tzw. niedokrwistość fizjologiczna. Po 6 miesiącach karmienia dziecka mlekiem matki, które zawiera łatwo przyswajalne żelazo, czy mlekiem modyfikowanym wzbogaconym w żelazo, konieczne jest rozszerzanie jego diety, aby w tym intensywnym okresie rozwoju dostarczyć mu ten pierwiastek w pokarmach uzupełniających. Najlepiej podawać dziecku produkty bogate w witaminę C, A i beta-karoten, które wspomagają wchłanianie żelaza. W tym przypadku sprawdzą się naturalne soki owocowe lub owocowo-warzywne oraz przeciery ze świeżych owoców i warzyw.

Niedobór żelaza dotyczy szczególnie dzieci urodzonych przedwcześnie, z nasiloną lub przedłużającą się żółtaczką, o małej masie urodzeniowej, ze zmniejszonym stężeniem Hb w okresie noworodkowym, narażonych na straty krwi w okresie okołoporodowym oraz z ciąż mnogich, których matki w ciąży cierpiały na anemię czy niedobór żelaza. Przyczyną takiego stanu może być niedostateczne wchłanianie pierwiastka z przewodu pokarmowego z powodu nietolerancji pokarmowej czy choroby (zazwyczaj celiakii).

Zobacz także: Anemia w ciąży – objawy, na czym polega, czym grozi, jakie mogą być jej skutki, co należy jeść?

Niedobór żelaza u dzieci ma rozmaite skutki: zaburzenia w prawidłowym rozwoju psychomotorycznym, nadpobudliwość, zawroty i bóle głowy, drażliwość, ciągłe zmęczenie, brak apetytu, blada skóra, apatyczność, obniżenie wydolności fizycznej, senność. Ponadto anemia z powodu niedoboru żelaza może przyczynić się do:

• zaburzeń w zachowaniu, a zwłaszcza osłabienia interakcji społecznej i zaburzeń koncentracji,
  
• osłabienia i upośledzenia rozwojowego,
  
• zwiększenia podatności na zakażenia i choroby infekcyjne,
  
• zasłabnięć, krwawienia z dziąseł.
  

Przyczyny niedoboru żelaza w ciąży

Ciąża to okres zwiększonego zapotrzebowania na żelazo, szczególnie podczas 3 trymestru. Jest ono wówczas dwukrotnie większe od wcześniejszego, gdyż z organizmu ciężarnej znaczna część żelaza przenika do łożyska i tkanek dziecka. Nawet odpowiednio zbilansowana dieta nie zapewnia często kobiecie i płodowi wystarczającej ilości pierwiastka. Dziecko potrzebuje go 14 mg na dobę, a przyszła matka znacznie więcej – 26 mg.

Około 30–40% kobiet ciężarnych cierpi z powodu niedoboru żelaza, co może stanowić zagrożenie dla prawidłowego przebiegu ciąży oraz rozwoju płodu i doprowadzić do m.in.: niedotlenienia mięśnia macicy, poronienia, przedwczesnego porodu, osłabienia akcji porodowej, pęknięcia pęcherza płodowego, przedwczesnego oddzielenia się łożyska, zaburzeń immunologicznych u płodu, wad rozwojowych płodu wynikających z jego niedotlenienia.

Niedobór żelaza – pozostałe przyczyny

Niedobór żelaza u dorosłych występuje zazwyczaj w okresie okołoporodowym, rekonwalescencji, menstruacyjnym (długie i bardzo obfite miesiączki), a także po długotrwałym wysiłku, w czasie pokwitania i w starszym wieku. Na niską podaż i przyswajalność pierwiastka mogą wpłynąć: nieodpowiedni tryb życia, stres oraz restrykcyjne i niezbilansowane diety. Niski poziom żelaza może wynikać z choroby trzewnej, pasożytniczego ataku tęgoryjca dwunastnicy, zapalenia jelit, uszkodzenia śluzówki dwunastnicy i jelita cienkiego, krwotoków z przewodu pokarmowego z powodu nadużywania niektórych leków przeciwbólowych, wrzodów, hemoroidów lub nowotworów. Przyczynami niedoboru są także: utrata krwi po urazach i zabiegach operacyjnych oraz zaburzenia krzepnięcia.

Co jeść na niedobór żelaza?

Źródła żelaza można podzielić na roślinne – żelazo niehemowe i zwierzęce – żelazo hemowe. Znajduje się ono przede wszystkim w czerwonym mięsie, podrobach (wątróbka, nerki, serce) i jajach. Źródło łatwo przyswajalnego pierwiastka stanowią drób (indyk, kurczak) i ryby (tuńczyk, halibut). Dieta na niedobór żelaza powinna być bogata w zielone warzywa (brokuły, fasola, natka pietruszki), orzechy nerkowca i laskowe, pestki dyni, suszone oraz świeże owoce moreli i fig. Źródła trudniej przyswajalnego pierwiastka stanowią produkty zbożowe, buraki, papryka i pomidory.

Zobacz także: Najczęstsze objawy niedoboru żelaza u dorosłych, dzieci i ciężarnych kobiet

Z jadłospisu przy niedoborach żelaza należy wykluczyć produkty, które utrudniają jego wchłanianie, jak fosforany, taniny (kawa, herbata, kakao), białka kazeinowe i serwatkowe (mleko i jego przetwory), kwas fitynowy, szczawiany (rabarbar, szczaw, szpinak), wapń, mangan, ołów, miedź, cynk i kadm. Na bioprzyswajalność żelaza mają również wpływ stan zdrowia i zapasy pierwiastka w organizmie.

Jak uzupełnić niedobór żelaza?

Czasem dieta nie wystarcza i trzeba wesprzeć organizm odpowiednimi preparatami. Leki na niedobór żelaza to pierwiastek w formie suplementów witaminowych i witaminowo-mineralnych. Suplementy diety, zwłaszcza te zawierające sam minerał, nie powinny być przyjmowane bez konsultacji z lekarzem.

Bibliografia:

1. Jędrzejczak R., Żelazo i mangan w żywności, „Rocznik Państwowego Zakładu Higieny”, 2004, 55, s. 13–22.
   
2. Dróżdż-Gessner Z., Zarys pielęgniarstwa pediatrycznego, Poznań, Wydawnictwo Naukowe Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, 2006.
   
3. Orlicz-Szczęsna G., Żelazowska-Posiej J., Kucharska K., Niedokrwistość z niedoboru żelaza, „Problemy Psychiatry”, 2011, 12(4), s. 590–594.
   
4. Ciborowska H., Rudnicka A., Żywienie zdrowego i chorego człowieka, Warszawa, Wydawnictwo PZWL, 2007.
   
5. Kulesza B., Filipczak A., Sawicki T., Kulesza J., Uzupełnianie niedoborów żelaza u kobiet w ciąży, „Gabinet Prywatny”, 2014, 21(6), s. 26–28.
   
6. Kuthan R., Bonek Z., Zapobieganie i leczenie niedokrwistości związanej z niedoborem żelaza, „Gabinet Prywatny”, 2014, 3(235), s. 6–10.
   
7. Pleskaczyńska A., Dobrzańska A., Żelazo – profilaktyka niedoboru i leczenie niedokrwistości z niedoboru żelaza u niemowląt w praktyce, „Standardy Medyczne/Pediatria”, 2014, 11, s. 385–389.
   
8. Pleskaczyńska A., Dobrzańska A., Profilaktyka niedoboru żelaza u dzieci – standard postępowania, „Standardy Medyczne/Pediatria”, 2011, 8, s. 100–106.
   
9. Kasztura M., Stugiewicz M., Kobak K., Banasiak W., Ponikowski P., Jankowska E., „Żelazne serce” — co wiemy, a czego nie wiemy?, „Kosmos Problem Nauk Biologicznych”, 2014, 63(3), s. 387–393.