Układ wegetatywny, znany też jako autonomiczny, koordynuje tzw. funkcje automatyczne, takie jak: skurcze serca, oddychanie, wydalanie, trawienie, pocenie się i pobudzenie seksualne. Składają się na niego działające względem siebie antagonistycznie układ współczulny i przywspółczulny. Głównym neuroprzekaźnikiem pierwszego z nich jest noradrenalina, a drugiego acetylocholina. Uszkodzenia struktur wegetatywnego układu nerwowego obserwuje się w przebiegu licznych chorób, takich jak cukrzyca, stwardnienie rozsiane, zanik wieloukładowy i choroba Parkinsona.

Co to jest układ wegetatywny?

Układ wegetatywny to część składowa układu nerwowego człowieka. W środowisku medycznym określany bywa częściej jako autonomiczny, a nazwa ta wywodzi się z języka łacińskiego, od słów autos – samo i nomos – prawo, co rozumie się jako samorządzący się. Większość badaczy jest zdania, że znaczenie tych słów w pełni oddaje pełnione przez układ autonomiczny funkcje – sprawowanie kontroli nad przemianą materii i odpowiednią pracą narządów wewnętrznych. Działanie układu wegetatywnego stanowi biologiczną podstawę temperamentu oraz fizjologiczne podłoże i komponent reakcji lękowych. W towarzystwie układu dokrewnego umożliwia utrzymanie homeostazy.

Na układ wegetatywny składają się działające względem siebie antagonistycznie układ współczulny i przywspółczulny. Pierwszy z nich określany jest często jako sympatyczny lub pobudzający układ nerwowy. Wśród głównych czynności tego układu wymienia się: rozszerzenie źrenic, wzrost produkcji reniny, zahamowanie perystaltyki jelit, ograniczone wydzielanie soków żołądkowych, rozkurczenie oskrzeli i pęcherza moczowego, wzrost czynności serca i wytwarzanie gęstej śliny. Z kolei drugi znany jest też jako parasympatyczny lub hamujący układ nerwowy. Wśród głównych czynności tego układu wymienia się: kurczenie pęcherza moczowego, zwężanie źrenicy i oskrzeli, hamowanie czynności serca, wydzielanie znacznej ilości rzadkiej śliny i insuliny, nasilenie skurczów przewodu pokarmowego, rozszerzanie naczyń krwionośnych i spadek ciśnienia tętniczego krwi. Włókna nerwowe parasympatycznego układu nerwowego wychodzą z pnia mózgu. Substancje, które wykazują działanie pobudzające na układ przywspółczulny, to parasympatykomimetyki, a hamujące – parasympatykolityki.

Układ wegetatywny a reakcja „walcz lub uciekaj”

W przypadku wystąpienia sytuacji wymagającej podjęcia jakiegoś nagłego działania część współczulna układu nerwowego odpowiedzialna jest za mobilizację organizmu. Przygotowuje do tzw. reakcji walcz z przeciwnościami albo uciekaj przed niebezpieczeństwem. Po ustąpieniu okresu zagrożenia zadaniem części parasympatycznej układu nerwowego jest zapewnienie stanu równowagi organizmu.

Nerwice – zaburzenia układu wegetatywnego

Zaburzenia układu wegetatywnego u człowieka podyktowane są w dużej mierze coraz powszechniej występującymi w środowisku czynnikami stresogennymi, co odpowiada za wzrost zachorowań na nerwice. Dystonia wegetatywna czy wegetatywna neuroza to synonimy nerwicy wegetatywnej. Jest to zespół objawów charakteryzujących się pobudliwością nerwową i zaburzeniami somatycznymi, które występują bez podłoża organicznego, a są związane ze stresem i napięciem psychicznym.

Objawami tego zaburzenia układu wegetatywnego są zwłaszcza: ból w klatce piersiowej, arytmia, skoki ciśnienia tętniczego, bóle i zawroty głowy, zaburzenia snu, bezsenność, uczucie tzw. ściskającego gorsetu, płytkie oddychanie, poliuria (obfite wydalanie moczu), uczucie ciężkości w żołądku, brak apetytu, mdłości, zgaga, wzdęcia i zaparcia. Za nieprawidłowym działaniem układu wegetatywnego przemawiać mogą dodatkowo dolegliwości takie jak: hipotonia ortostatyczna, impotencja, zblednięcie lub zaczerwienienie skóry, pobudzenie, rozdrażnienie, odczuwanie silnego niepokoju i lęku oraz nadmierna potliwość. Niektórzy mogą również przejawiać nieuzasadnione fobie.

Zobacz, jakie są objawy nerwicy:

Stwierdzenie nerwicy wegetatywnej to trudne zadanie ze względu na mnogość dolegliwości zgłaszanych przez pacjentów. Diagnostyka tego zaburzenia jest procesem długotrwałym. Leczenie nerwicy wegetatywnej opiera się na psychoterapii. W niektórych przypadkach konieczne bywa leczenie farmakologiczne oparte na środkach o działaniu przeciwdepresyjnym i przeciwlękowym. Warto rozpocząć ćwiczenia relaksujące i pić uspokajające herbaty ziołowe z melisy, rumianku, lawendy i mięty. Ogromne znaczenie w łagodzeniu nerwicy wegetatywnej ma wyeliminowanie szkodliwie działających czynników środowiska zewnętrznego, determinujących pojawienie się dolegliwości.

Inne zaburzenia działania układu wegetatywnego

Zaburzenia pracy układu wegetatywnego towarzyszą licznym schorzeniom układu sercowo-naczyniowego. Zauważa się to m.in. w przypadku choroby wieńcowej, nieadekwatnej tachykardii zatokowej, przewlekłej niewydolności serca i zespołu posturalnej tachykardii ortostatycznej. Zaburzenie równowagi układu wegetatywnego uważa się za jeden z czołowych czynników odpowiadających za wzrost ciśnienia tętniczego krwi. Nieprawidłowości ze strony układu autonomicznego mogą wystąpić w przebiegu wielu chorób neurozwyrodnieniowych. Dość często spotyka się je w zaniku wieloukładowym, chorobie Parkinsona, postępującym porażeniu nadjądrowym i otępieniu z rozsianymi ciałami Lewy’ego.

Bibliografia:

1. Potulska-Chromik A., Zaburzenia czynności układu wegetatywnego w chorobach układu pozapiramidowego, „Polski Przegląd Neurologiczny”, 2008, 4(2), s. 65–70.

2. Ptaszyński P., Kaczmarek K., Wranicz J.K., Ocena funkcji układu autonomicznego w kardiologii, „Postępy Nauk Medycznych”, 2014, 7, s. 439-446.

3. Maryniak A., Dlaczego autonomiczny układ nerwowy może być interesujący dla neuropsychologów?, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio J. Paedagogia-Psychologia”, 2011, 24(1), s. 11-22.