Świadomość jest zjawiskiem wynikającym z działania dwóch istotnych struktur ośrodkowego układu nerwowego, a mianowicie układu siatkowatego w pniu mózgu i kory mózgu. Inne, częściej używane określenie dla świadomości, to przytomność, choć z medycznego punktu widzenia nie są to równoznaczne określenia. Jednak to, co zwraca uwagę w przypadku pojawienia się zaburzeń świadomości, to właśnie utrata przytomności. Aby człowiek był przytomny, konieczne jest odpowiednie zaopatrzenie mózgu w krew, glukozę i inne substancje odżywcze. Tym samym układy oddechowy, krążenia czy nerwowy muszą działać bez zarzutów. Jeśli dochodzi do jakiegoś zaburzenia, występują zaburzenia świadomości, które dzieli się na jakościowe i ilościowe. Lekkie zaburzenia świadomości to omdlenie. Ciężkie zaburzenie świadomości to śpiączka.

Zaburzenia świadomości – rozpoznanie i podział

Pomiędzy niegroźnym omdleniem a skrajnie niebezpiecznym stanem zaburzenia świadomości, jakim jest śpiączka, istnieje wiele stadiów pośrednich, kiedy reakcja na bodźce zewnętrzne jest zaburzona. Celem oceny głębokości zaburzeń świadomości wykonuje się badanie neurologiczne. Stosuje się również pewne skale dla określenia zaburzeń świadomości, jak np. skala Glasgow. Lekarz ocenia wtedy reakcję na bodziec bólowy, reakcję słowną i otwieranie oczu. Za wszystko przyznaje punkty (maksymalnie 10). Dzięki temu może ocenić głębokość zaburzeń świadomości.

Zaburzenia świadomości dzieli się na jakościowe i ilościowe. Zaburzenia ilościowe określa stopień nasilenia następujących stanów:

• osoba przytomna;
  
• osoba patologicznie senna (cały czas przysypia, jednak daje się ją wybudzić lekkimi bodźcami zewnętrznymi);
  
• stan przedśpiączkowy (trudno jest osobę dobudzić nawet silnymi bodźcami zewnętrznymi),
  
• śpiączka.
  

Jakościowe zaburzenia świadomości nie określają głębokości. Przy zachowanej świadomości chory wykazuje zaburzenia. Może majaczyć albo np. być splątany.

Przyczyny zaburzeń świadomości

Zaburzenia świadomości mogą mieć bardzo różne przyczyny. Ze względu na dość szeroki przekrój możliwości należy ocenić prawdopodobieństwo różnych przyczyn względem stanu chorego. Inne przyczyny wywołują chwilową utratę przytomności lub lekkie zasłabnięcie, a inne są w stanie doprowadzić do głębokiej śpiączki.

Do łagodnych przyczyn zaburzeń świadomości należą:

• nagłe wstanie z długotrwałej pozycji siedzącej do stojącej – prawidłowo układ krążenia powinien zareagować w taki sposób, że dzięki układowi wegetatywnemu serce przyspiesza, a naczynia krwionośne się obkurczają. Niekiedy jednak może dojść do zaburzenia tego procesu, szczególnie gdy pojawiają się stres, nadmierne emocje, zbyt wysoka temperatura otoczenia, odwodnienie. Wtedy uaktywnia się układ przywspółczulny, naczynia rozszerzają się. Tym samym dochodzi do nieprawidłowego przepływu przez mózg i omdlenia. Określa się to zaburzeniem wazowagalnym;
  
• odwodnienie – sprzyja zmniejszonej perfuzji mózgu przez spadek objętości krwi krążącej;
  
• omdlenie odruchowe – charakterystyczne dla nastolatków. Pojawia się przy długotrwałej pozycji stojącej. Osoba nie pracuje mięśniami nóg, czyli nie korzysta z naturalnej pompy mięśniowej dla krwi z dolnych części ciała do góry;
  
• zespół nadwrażliwych zatok szyjnych – zatoki szyjne w ścianach tętnic szyjnych reagują nieadekwatnie na wzrost ciśnienia tętniczego. Prowadzi to do spadku ciśnienia, spowolnienia akcji serca i spadku przepływu krwi przez mózg;
  
• choroby serca;
  
• wady serca, jak np. zwężenie zastawki aorty.
  
• śpiączka – jako najcięższe ilościowe zaburzenie świadomości – jest dużo poważniejszym stanem, ponieważ już sama w sobie stanowi zagrożenie życia. Najczęstszymi przyczynami śpiączki są ciężka choroba bądź uraz ośrodkowego układu nerwowego. Inną grupę zaburzeń świadomości o charakterze śpiączki stanowią choroby metaboliczne, jak np. cukrzyca. Śpiączka może rozwinąć się zarówno na skutek zbyt niskiego poziomu cukru we krwi (hipoglikemia), jak i zbyt wysokiego (hiperglikemia).
  

Do innych przyczyn mogących doprowadzić do zaburzeń świadomości o różnym stopniu nasilenia zaliczają się:

• niedotlenienie,
  
• przegrzanie organizmu,
  
• zbyt niska temperatura ciała,
  
• alkohol,
  
• środki psychoaktywne.
  

Leczenie zaburzeń świadomości

Wszystkie zaburzenia świadomości, począwszy od pozornie niegroźnych omdleń, po cięższe zaburzenia, muszą być koniecznie skonsultowane z lekarzem, najlepiej neurologiem. Do osób z rozpoznaną przyczyną omdleń, np. omdlenia odruchowe u młodzieży, nie trzeba za każdym razem wzywać pogotowia ratunkowego, chyba że stan utraty przytomności się przedłuża lub pojawiają się inne objawy niepokojące, których dana osoba nie prezentowała wcześniej. Pierwsza pomoc polega na umieszczeniu pacjenta w bezpiecznym miejscu, uniesieniu mu nóg, sprawdzeniu tętna i oddechu. Dopiero kiedy osoba całkowicie odzyska przytomność, można podać jej płyny i np. coś słodkiego do zjedzenia. W innym wypadku można doprowadzić do zachłyśnięcia się.

W przypadku nieznanej przyczyny utraty przytomności, przy obecnym oddechu i tętnie (wystarczy sprawdzić oddech), układa się chorego w pozycji bocznej bezpiecznej i wzywa się pogotowie ratunkowe. W razie zaniku oddechu konieczne jest podjęcie dodatkowych czynności ratowniczych, w tym resuscytacji.

Diagnostyka zaburzeń świadomości obejmuje szukanie potencjalnych przyczyn tego stanu. Zarówno jakościowe, jak i ilościowe zaburzenia świadomości wymagają wielospecjalistycznego badania. Leczenie polega przede wszystkim na zwalczaniu przyczyn.