Somatyczny układ nerwowy to nazwa wynikająca z czynnościowego podziału całości dróg i ośrodków nerwowych. Nie stanowi wyodrębnionej anatomicznie struktury, lecz jest funkcjonalną całością, która pozwala człowiekowi na gromadzenie niektórych danych z otoczenia i realizowanie zaplanowanych czynności.

Somatyczny układ nerwowy – charakterystyka ogólna

W skład somatycznego układu nerwowego wchodzą różnego typu elementy, głównie struktury takie, jak zwoje i sploty nerwowe oraz nerwy obwodowe. Niektóre z nich zawierają jedynie włókna somatyczne, a inne – również wegetatywne. Ta część dróg i ośrodków nerwowych kieruje działaniami organizmu, które nie są zależne od woli człowieka – decydują o pracy serca, układów: krążenia, oddechowego, pokarmowego czy wydalniczego. Sterują też m.in. działaniem niektórych gruczołów dokrewnych.

Polecamy: Obwodowy układ nerwowy – budowa nerwów i zwojów, funkcje, odruchy

Zobacz film i dowiedz się jak działa układ nerwowy: 

Układ somatyczny zbiera bodźce, które przynajmniej częściowo docierają do świadomości. Odpowiada też za możliwość wykonywania zamierzonych, zaplanowanych co do przebiegu i celowych ruchów. Motorycznie steruje głównie mięśniami poprzecznie prążkowanymi, podczas gdy układ autonomiczny – głównie gładkimi.

Część badaczy uważa, że do układu somatycznego należą jedynie obwodowe elementy układu nerwowego. Według innych podziałów zalicza się do niego również niektóre ośrodki mózgowe. Taka propozycja wynika ze znaczenia tych struktur w wykonywaniu zaawansowanych czynności ruchowych i interpretacji bodźców zmysłowych.

Somatyczny układ nerwowy – elementy składowe

Somatyczny układ nerwowy składa się z kilku podstawowych elementów funkcjonalnych. Dzielą się one na część ruchową i czuciową. Układ piramidowy to struktura, która pozwala na planowanie ruchów i projektowanie ich przebiegu. W jego skład wchodzą m.in. ośrodki korowe, które są zdolne do najpełniejszej trójwymiarowej analizy otoczenia, określenia potrzeby ruchu, jego celu i wstępnego schematu przebiegu. Dzięki części pozapiramidowej kontrolowane jest napięcie mięśni, postawa i częściowo również koordynacja różnych części ciała. Tam też odbywa się sterowanie wyćwiczonymi, zautomatyzowanymi czynnościami powtarzalnymi. Układ pozapiramidowy działa niejako „w tle”, odtwarzając zapisane już i utrwalone schematy ruchowe, pozwalając ośrodkom piramidowym na analizę nowych, niewyćwiczonych zadań.

Polecamy: Czym jest napięcie mięśniowe (tonus)?

Część czuciowa układu somatycznego obejmuje elementy odpowiedzialne za czucie powierzchowne i głębokie oraz uczestniczy w przetwarzaniu wrażeń, które docierają do organizmu z narządów zmysłów. Czucie powierzchowne to głównie odbiór wrażeń z zakończeń nerwowych zlokalizowanych w skórze i w błonach śluzowych. Pozwala np. na analizę otoczenia pod kątem temperatury, ustalenie, czy ręka już dotyka obserwowanego przedmiotu, czy też jest jeszcze w pewnej odległości od niego. Poprzez ocenę nacisku na skórę daje możliwość oceny siły, z jaką trzymany przedmiot jest ściskany. Dodatkowe informacje na takie tematy docierają do mózgu z receptorów czucia głębokiego, znajdujących się w mięśniach, powięziach i ścięgnach. Dostarczają one bowiem danych na temat napięcia i położenia mięśni. Pozwalają również na stwierdzenie, jakie jest wzajemne usytuowanie części ciała, siła jego nacisku na podłoże czy ciężar trzymanego przedmiotu.

Polecamy: Zaburzenia równowagi i zawroty głowy – czym są spowodowane i jak się objawiają?

Somatyczny układ nerwowy a praca mięśni

Dużym uproszczeniem byłoby stwierdzenie, że tylko somatyczny układ nerwowy kieruje pracą mięśni. Rzeczywiście – planowanie i wykonywanie ruchów odbywa się za jego pośrednictwem, ale mięśnie nie działałyby właściwie bez wsparcia móżdżku i autonomicznego układu nerwowego oraz stymulacji hormonalnej. Pełna kontrola możliwa jest tylko wtedy, gdy wszystkie zaangażowane w wykonanie ruchu mięśnie działają w sposób zsynchronizowany i wykonują niezbędne do tego czynności w odpowiednim momencie. O ile w ruchu podnoszenia ramienia bierze udział jedynie kilka mięśni, o tyle np. chodzenie angażuje mięśnie całego ciała, które w odpowiedniej sekwencji muszą wykonywać cykliczne czynności. Sprawę komplikuje fakt, że prawa i lewa część ciała działa w trakcie chodzenia naprzemiennie. Za zapewnienie synchronizacji i koordynacji wszystkich ruchów odpowiada móżdżek, który robi to bez udziału świadomości. To dzięki niemu człowiek idąc zastanawia się nad kierunkiem przemieszczania się, a nie nad tym, czy w danym momencie należy wysunąć do przodu lewą, czy prawą nogę i który mięsień ma być napięty, a który rozluźniony.

Działanie mięśni jest też wspierane przez układ autonomiczny oraz stymulowane przez niektóre hormony. Dzięki temu pracująca intensywnie tkanka jest w chwili wysiłku prawidłowo ukrwiona oraz otrzymuje impulsy pozwalające jej np. na wykorzystanie glukagonu (rezerwy energetycznej, która rozpadając się tworzy substancję odżywczą dla komórek – glukozę). W całym opisywanym procesie rola układu somatycznego jest jednak najważniejsza – to on przy udziale świadomości decyduje o kierunku i zakresie ruchu. Wpływa więc bezpośrednio na aktywność człowieka i pomaga w realizacji zaplanowanych przez niego celów.