Saponiny to pochodne cukrów, dlatego też zaliczane są do grupy związków zwanych glikozydami. Wytwarzają je głównie rośliny, np. soja czy żeń-szeń i lukrecja, ale znanych jest kilka zwierząt morskich, które również mają zdolność produkcji tego związku. Są wykorzystywane w medycynie i przemyśle.
Czym są saponiny?
Saponiny wchodzą głównie w skład leków steroidowych, a przemysł wykorzystuje ich silne właściwości pieniące do wytwarzania środków piorących i myjących. W naturze są obecne w różnych częściach roślin – korzeniach, liściach, łodygach i kwiatach. Pozyskuje się je z wielu gatunków, m.in. z: korzenia i kwiatu pierwiosnka, kwiatu, kory i nasion kasztanowca, korzenia lukrecji, kwiatu dziewanny, stokrotki i fiołka, nawłoci pospolitej, korzenia lukrecji i mydlnicy lekarskiej, a także aloesu, komosy ryżowej, soi czy winorośli. W połączeniu z wodą zaczynają się pienić.
Saponiny steroidowe
Saponiny steroidowe w medycynie są składową np. środków wykrztuśnych i moczopędnych. Wchodzą ponadto w skład niektórych leków przeciwzapalnych, przeciwwirusowych, antybakteryjnych, a także pierwotniakobójczych i przeciwgrzybiczych. W organizmie człowieka zwiększają ilość wydzielanych soków trawiennych w żołądku, żółci oraz tzw. soku jelitowego, przez co ułatwiają oczyszczanie organizmu z toksyn. Zwiększają też ilość ochronnego śluzu, a niektóre badania wykazują ich zdolność do obniżania złego cholesterolu. Przyspieszają metabolizm tłuszczów i ułatwiają wchłanianie składników pokarmowych dostarczanych do organizmu wraz z pożywieniem, zwłaszcza z jelit do krwi. Mają też ograniczone działanie moczopędne. Glikozydy steroidowe, które wykazują silnie pieniące właściwości przy kontakcie z wodą, są stosowane także jako leki wykrztuśne i nasercowe.
Saponiny znajdują też zastosowanie w syntezie hormonów płciowych, w tym testosteronu oraz kortykosteroidów. Używane są jako forma suplementacji sportowców. Wykorzystuje się te spośród związków, które są w stanie wpływać na poziom testosteronu. Suplementy diety, które je zawierają, sporządzone są głównie na bazie korzenia mydlnicy, lukrecji, kozieradki, a także mniej znanych roślin jak sarsaparilla czy buzdyganek ziemny.
Czy suplementy diety działają? Pora się przekonać:
Saponiny steroidowe – skutki uboczne
Mimo wielu korzyści dla organizmu saponiny steroidowe mogą powodować skutki uboczne. Najniebezpieczniejszym z nich jest tzw. hemoliza czerwonych krwinek. Na jej skutek uszkodzone krwinki przepuszczają hemoglobinę do osocza krwi – proces ten może doprowadzić do anemii i poważnie uszkodzić szpik kostny. Saponiny wstrzyknięte do organizmu w dużych ilościach są toksyczne i mogą powodować porażenie mózgu i rdzenia. W drugiej kolejności związek chemiczny uszkadza mięsień sercowy i układ oddechowy. Dlatego też należy uważać przede wszystkim w suplementacji sportowej i unikać iniekcji tymi substancjami.
Dodatkowo saponiny mogą być obecne w żywności. Zazwyczaj są składnikiem pasz dla zwierząt (i dla nich są niegroźne), ale mogą zanieczyszczać mięso i mleko, a w tej postaci dostępne są już dla ludzi. Zawierają je nie tylko zioła, ale również kawa, herbata czy chałwa i wiele gatunków roślin jadalnych, m.in.: buraki, szparagi, soja, szpinak czy owies. Są to substancje, które trudno wchłaniają się z przewodu pokarmowego. Mogą prowadzić do zapalenia jelita biodrowego i są inhibitorami niektórych enzymów, np. chymotrypsyny (enzymu trawiennego produkowanego przez trzustkę, który wchodzi w skład soku trzustkowego). Dlatego też wywołują zaburzenia żołądkowo-jelitowe, a w niektórych sytuacjach mogą powodować drgawki i porażenie kończyn, które prowadzą do stanu bezpośrednio zagrażającemu życiu. Proces obróbki termicznej, jakiej poddawana jest żywność, częściowo dezaktywuje te związki. W medycynie odnotowano jednak zatrucia np. kąkolem (chwastem rosnącym w zbożach), którego alkaloidy przedostały się do produktów na skutek niedostatecznego oczyszczenia ziarna, zanim zostało poddane zmieleniu.
Saponiny w kosmetyce
Saponiny wykorzystywane są również w kosmetyce. Kremy i balsamy do użytku zewnętrznego nie tylko mają właściwości przeciwzapalne, ale również redukują obrzęki, poprawiają ukrwienie tkanek i ich dotlenienie, przez co skóra odzyskuje ładny i zdrowy wygląd. Ponieważ tworzą pieniące się wodne roztwory, ich działanie prowadzi do obniżenia napięcia powierzchniowego. Dzięki temu zwiększa się przepuszczalność skóry, która lepiej wchłania inne substancje odżywcze, które również są składnikiem kosmetyków. Właśnie dlatego dodawane są do mydła, żelu do twarzy, preparatów do demakijażu, toniku, a także płynów pod prysznic i do kąpieli.