Niskie poczucie własnej wartości nie jest schorzeniem psychicznym, a jedynie dotkliwie odczuwaną rozbieżnością pomiędzy rzeczywistością a „ja” idealnym. Zjawiska niskiej samooceny nie należy jednak lekceważyć, ponieważ nie tylko odbiera radość i zmniejsza komfort życia, ale też może stać się przyczyną wielu problemów – depresji, nerwic, zaburzeń osobowości.
Niska samoocena i jej przyczyny
Niskie poczucie wartości jest wynikiem negatywnych doświadczeń dotyczących własnej osoby, zwykle związanych z okresem dzieciństwa i dorastania. Niska samoocena u dziecka nie jest wrodzona – powstaje w oparciu o komunikaty otrzymywane od rodziców, doświadczenia w szkole i w środowisku rówieśniczym. Dopiero w późniejszym wieku dzieci zyskują zdolność krytycznego myślenia o sobie, ale wówczas mają już bagaż przekonań na swój temat, które niełatwo jest zmienić.
Postawy rodziców, które mogą przyczynić się do kształtowania niskiej samooceny, to:
- systematyczne karanie dziecka za najdrobniejsze nawet przewinienia,
- krytykowanie, wyśmiewanie go, koncentrowanie się na jego słabościach,
- okazywanie mu niedostatecznej uwagi,
- deficyt miłości, ciepła, pochwał,
- stawianie dziecku zbyt wysokich wymagań,
- wyręczanie go, przy jednoczesnym wyrażaniu obawy, że nie jest w stanie poradzić sobie samo.
Powyżej wymienione sytuacje mogą wytwarzać w dziecku przeświadczenie, że nie jest dostatecznie dobre, nie zasługuje na miłość i uwagę rodziców, stanowi przyczynę ich ciągłego niezadowolenia. Na doświadczenia wyniesione z domu mogą nałożyć się niepowodzenia w grupie rówieśniczej – brak akceptacji, wyśmiewanie czy znęcanie się to przeżycia, które kształtują niskie poczucie własnej wartości.
Zaburzenia samooceny mogą wystąpić także u osób dorosłych, które miały dobre zdanie na własny temat. Wynikają one z przykrych życiowych doświadczeń – niepowodzeń w związkach czy w pracy. Takie przeżycia mogą czasowo zachwiać pozytywnym wizerunkiem samego siebie.
Objawy niskiej samooceny
Niska samoocena wpływa nieustannie na sposób myślenia, światopogląd, metody działania, życiowe wybory. Sprawia, że człowiek koncentruje się na negatywnych aspektach rzeczywistości. Zwykle nie opuszcza go przygnębienie, pesymizm.
Ludzi z niskim poczuciem własnej wartości cechuje przesadny autokrytycyzm. Mają nierealistyczne wymagania wobec siebie, wyolbrzymiają swoje słabości, bagatelizują dokonania, a porażki uzasadniają własną niekompetencją. Brak wiary we własne umiejętności sprawia, że niechętnie podejmują nowe wyzwania. Ich osiągnięcia są zwykle niewspółmierne do możliwości.
Osobom o niskiej samoocenie towarzyszy ciągłe poczucie winy i wstydu, a także przeświadczenie, że cokolwiek zrobią, mogą narazić się na śmieszność. Mimo skłonności do surowego osądzania samych siebie, źle znoszą krytykę. Odbierają ją jako atak, niezależnie od intencji, z jaką została sformułowana. Jednocześnie poczucie wartości tych ludzi jest silnie uzależnione od opinii innych.
Obniżona samoocena często idzie w parze z chorobliwym perfekcjonizmem – wszelkie potknięcia i pomyłki stają się przyczyną ogromnej frustracji. Notoryczny strach przed popełnieniem błędu wywołuje problemy z podejmowaniem decyzji i określaniem swoich potrzeb. Te ostatnie są zresztą zwykle zaniedbywane – osoby z niskim poczuciem własnej wartości nie potrafią być asertywne z obawy przed odrzuceniem, a oczekiwania innych ludzi przedkładają ponad własne potrzeby.
Niska samoocena utrudnia budowanie kontaktów interpersonalnych, zwłaszcza związków partnerskich. Osoby z niskim poczuciem własnej wartości są nieufne, podejrzliwe, mają skłonność do kontrolowania partnera i bardzo wysokie względem niego wymagania. Z drugiej strony są spragnione akceptacji i bliskości. Na tej sprzeczności trudno im stworzyć głęboką, stabilną więź.
Niska samoocena – jak z nią walczyć?
Zaniżone poczucie własnej wartości to stan, który można zmieniać, a walka z nim polega na przejęciu kontroli nad nieświadomymi nawykami negatywnego myślenia na własny temat. Pierwszym krokiem do sukcesu jest uświadomienie sobie problemu oraz niezgoda na to, by nieadekwatne wyobrażenia o sobie decydowały o samopoczuciu i kształcie życia.
Z niską samooceną można walczyć samodzielnie. Najważniejszą umiejętnością, jaką należy wypracować, jest oddzielanie emocji od myślenia, dzięki czemu samopoczucie staje się niezależne od oceny zachowań. Warto także redukować negatywne myśli poprzez wcześniejsze przygotowanie się do sytuacji, które mogą je wywołać. Można na przykład przećwiczyć przed lustrem publiczne wystąpienie, przemyśleć możliwe odpowiedzi na kłopotliwe pytania itp. Należy wyznaczać sobie małe, realistyczne cele, które są krokami na drodze do większych zmian – drobne sukcesy motywują do wykonywania kolejnych kroków.
Istnieją profesjonalne metody leczenia niskiej samooceny. Osobom borykającym się z tym problemem może pomóc psychoterapia psychodynamiczna (pozwala rozprawić się ze źródłami negatywnych przekonań na własny temat) lub psychoterapia poznawczo-behawioralna (pomaga zastąpić negatywne przekonania pozytywnymi).