Opony mózgowo-rdzeniowe to trzy warstwy błon łącznotkankowych, które stanowią zewnętrzne otoczenie mózgowia. Płyn mózgowo-rdzeniowy nie tylko zapewnia tkance nerwowej ochronę mechaniczną, ale również transportuje tlen, substancje odżywcze i produkty przemiany materii. Zapalne choroby opon to najczęstsza i zarazem bardzo niebezpieczna grupa schorzeń.

Opony mózgowe – budowa

Opony mózgowo-rdzeniowe to trzy warstwy tkanki łącznej włóknistej, które tworzą osłonę dla tkanki nerwowej w obrębie czaszki i kanału kręgowego. W jej wnętrzu znajdują się mózgowie, rdzeń kręgowy i początkowe odcinki nerwów, które z niego wychodzą. Najbardziej wewnętrzną część stanowi opona miękka, bezpośrednio przylegająca do mózgowia. W jej obrębie znajdują się liczne naczynia krwionośne. Jest ona pewnego rodzaju zrębem kształtującym i podtrzymującym struktury ośrodkowego układu nerwowego. Druga warstwa to nieunaczyniona pajęczynówka. Zewnętrzna opona to opona twarda. W warunkach normalnych przylega z jednej strony do wewnętrznej powierzchni kości czaszki i kanału kręgowego, a z drugiej – do zewnętrznej powierzchni pajęczynówki.

Przestrzeń pomiędzy oponami miękką i pajęczą jest wypełniona płynem mózgowo- rdzeniowym. Tworzy się on w komorach bocznych mózgu jako przesącz osocza, wypełnia przestrzeń podpajęczynówkową i wchłania się głównie w ziarnistościach opony pajęczej. Jego znaczenie dla mózgu i rdzenia kręgowego to:

• ochrona mechaniczna przed wstrząsami i urazami,

• izolowanie mózgu od wpływów środowiska zewnętrznego i niepożądanych czynników przenoszonych z krwią (np. bakterie, wirusy, niektóre substancje chemiczne, toksyny, część leków),

• przenoszenie substancji odżywczych i tlenu,

• kompensowanie niewielkich zmian objętości mózgowia w zamkniętej przestrzeni mózgoczaszki.

Tzw. worek oponowy wypełniony płynem mózgowo-rdzeniowym sięga w kanale kręgowym od podstawy czaszki aż do poziomu najniższych kręgów lędźwiowych.

Zobacz nasz film i dowiedz się jak zbudowany jest mózg

Choroby opon mózgowo-rdzeniowych – przyczyny i rodzaje

Najczęstsze i najbardziej istotne z punktu widzenia klinicznego choroby opon mózgowo-rdzeniowych to procesy zapalne. Mogą być one wywołane przez wiele czynników etiologicznych:

• zakażenia wirusowe (wirus kleszczowego zapalenia opon, opryszczki, różyczki, świnki, cytomegalii, wścieklizny),

• zakażenia bakteryjne (meningokoki, gonokoki, bakterie boreliozy, gruźlicy),

• zmiany związane z osiedleniem się pasożytów i ich larw w mózgu,

• reakcje autoimmunologiczne.

Inną grupę schorzeń stanowią nowotwory. Z tkanki łącznej opon mogą wywodzić się (zwykle łagodne) oponiaki. Nacieki innych nowotworów pojawiają się w okolicach opon głównie jako przerzuty, choć mogą również być skutkiem guzów pierwotnych pochodzenia nerwowego lub naczyniowego.

Choroby opon mózgowo-rdzeniowych – objawy

Początkowy przebieg chorób zapalnych opon mózgowo-rdzeniowych jest niespecyficzny. Oprócz symptomów paragrypowych (gorączka, bóle mięśni, osłabienie) składają się na nie bóle i zawroty głowy, nudności, wymioty. W cięższych stanach pojawiają się zaburzenia świadomości i oddychania oraz typowe objawy oponowe, takie jak sztywność karku (niemożność dotknięcia brodą mostka), wymuszona pozycja leżąca z odchyloną ku tyłowi głową oraz towarzyszące zginaniu szyi podciąganie kończyn dolnych w kolanach. Objęcie przez proces chorobowy okolicznej tkanki mózgowej może powodować neurologiczne objawy ogniskowe, niedowłady lub porażenia połowicze, napady padaczki.

Objawy oponowe pojawiają się (choć z kilkugodzinnym opóźnieniem) również w przebiegu krwawienia podpajęczynówkowego (wynikającego najczęściej z pęknięcia tętniaka jednego z naczyń podstawy mózgu). W przypadku tego schorzenia pierwszym i dominującym symptomem jest niezwykle silny, nagły ból głowy, obok którego rozwijają się zaburzenia świadomości i opisane już wcześniej objawy ciasnoty śródczaszkowej i obrzęku mózgu.

Oponiak może przez długi czas rozwijać się bezobjawowo. Dopiero gdy osiągnie pewną wielkość i uciska na pobliską tkankę mózgową, wywołuje zależne od lokalizacji problemy neurologiczne lub napady padaczki.

Opony mózgowo-rdzeniowe – badanie

Ocena anatomii opon mózgowo-rdzeniowych i przestrzeni podpajęczynówkowej to przede wszystkim domena badań obrazowych (tomografii komputerowej – CT oraz rezonansu magnetycznego – NMR). U niemowląt wstępnej oceny ośrodkowego układu nerwowego można dokonać również w trakcie ultrasonografii przezciemiączkowej. Rozpoznaniu stanów zapalnych, krwawień podpajęczynówkowych i nowotworów służy również badanie płynu mózgowo-rdzeniowego pozyskanego z nakłucia lędźwiowego (punkcji). Wyniki badań są rozpatrywane przez specjalistów po ocenie wywiadu i stanu klinicznego chorego (uwzględniającej konsultację neurologiczną i okulistyczną).

Choroby opon mózgowo-rdzeniowych – leczenie

Stany zapalne opon mózgowo-rdzeniowych oraz krwawienia podpajęczynówkowe wymagają intensywnego leczenia w warunkach szpitalnych. Mimo złożonego, specjalistycznego postępowania pewna część zachorowań kończy się śmiercią, a u osób wyleczonych często obserwuje się, przemijające lub pozostające na stałe, ubytkowe objawy neurologiczne.

W przypadku oponiaka (będącego najczęściej guzem łagodnym) o sposobie postępowania decyduje stan neurologiczny chorego. Przypadki bezobjawowe kwalifikuje się często do obserwacji, choć jeśli wzrost jest szybki lub guz nacieka okoliczne struktury kostne, postępowaniem z wyboru jest operacyjne usunięcie zmiany chorobowej.

Jak działa układ nerwowy? Dowiesz się tego z naszego filmu