Pierwsze trepanacje czaszki były wykonywane już ponad 2000 lat przed naszą erą. Na kości ze śladami takiej interwencji natrafiono w wykopaliskach ze starożytnych Chin, Egiptu czy z Ameryki Środkowej i Południowej.

Czym jest trepanacja czaszki?

Trepanacja czaszki to otwarcie jej pokrywy w celu wykonania zabiegu na głębiej położonych tkankach. W nomenklaturze medycznej mówi się o dwóch zabiegach:

• kraniotomii – wytworzeniu w kościach czaszki otworu przy pomocy specjalnych świdrów, dłut bądź też czasowym wycięciu fragmentu kości dla uzyskania dobrego wglądu w pole operacyjne,
• kraniektomii – zabiegu usunięcia płata kostnego z powodu jego uszkodzenia lub w sytuacji, gdy w mózgoczaszce powstaje niebezpieczne dla życia chorego nadciśnienie, którego nie udaje się opanować innymi metodami.

Te procedury przeprowadzane są zwykle na oddziałach neurochirurgicznych, ponieważ wymagają specjalnego postępowania ze względu na możliwe powikłania. W sytuacjach nagłego zagrożenia życia, gdy transport chorego do specjalistycznej placówki nie jest możliwy, trepanację czaszki można wykonać na oddziale chirurgii ogólnej lub urazowej.

Przemijające niedokrwienie mózgu - na czym polega? Zobaczcie na filmie:

Wskazania do trepanacji czaszki (kraniotomii) w trybie doraźnym

Chory może być poddany trepanacji czaszki w trybie doraźnym, gdy istnieje zagrożenie życia związane z:

• uciskiem na tkankę mózgową przez złamane i zagłębione (wgłobione) fragmenty kostne – np. po wypadku komunikacyjnym, uderzeniu w głowę tępym narzędziem,
• rozległym krwotokiem śródczaszkowym, powstałym po urazie lub wskutek pęknięcia tętniaka,
• nagłym wzrostem ciśnienia wewnątrzczaszkowego (w skrócie ICP – od angielskiego określenia Intracranial Pressure), spowodowanym np. obrzękiem lub stłuczeniem mózgu.

W ostatnim przypadku niezbędna bywa kraniektomia.

Na skutek urazu lub procesu chorobowego tkanka mózgowa może znacząco powiększać swoją objętość. Ze względu na to, że znajduje się w zamkniętej, sztywnej mózgoczaszce, dochodzi do ucisku mózgu. Wtórne niedokrwienie grozi martwicą jego tkanek. W warunkach ICP mają one tendencję do przemieszczania się pomiędzy przestrzeniami czaszki i do wklinowywania się w jej otwór wielki. Powoduje to upośledzenie pracy ważnych ośrodków (w tym oddechowego) i grozi śmiercią chorego lub nieodwracalnym uszkodzeniem mózgowia. W przypadkach obrzęku lub stłuczenia mózgu stosuje się w pierwszej kolejności leczenie zachowawcze (farmakologiczne), a jeśli jest ono nieskuteczne, usuwa się część pokrywy czaszki (wykonuje kraniektomię), by stworzyć mózgowiu przestrzeń, w której może się ono swobodnie rozprężać.

Jeśli przyczyną ICP jest zastój płynu mózgowo-rdzeniowego w komorach mózgu, neurochirurg zakłada zwykle dren pozwalający na odprowadzenie nadmiaru cieczy do żyły obwodowej. Umożliwia to przywrócenie prawidłowego ciśnienia wewnątrz mózgoczaszki.

Wskazania do planowej trepanacji czaszki

Wskazania do planowej trepanacji czaszki obejmują leczenie rozpoznanej wcześniej choroby. Przyczyną mogą być nowotwory mózgu, opon lub wewnętrznych blaszek kostnych czaszki, wodogłowie. Zamyka się też rozpoznane w badaniach angiograficznych tętniaki, których pęknięcie może wywołać krwawienie.

Operacje nowotworów wykonuje się głównie przy guzach pierwotnych, choć w szczególnych przypadkach może być im poddany pojedynczy, łatwy do wyizolowania przerzut z innych narządów. Ze względu na brak nadmiarowej przestrzeni w czaszce guz łagodny (taki jak oponiak, nerwiak czy kostniak) również może stanowić zagrożenie dla życia chorego. Po rozpoznaniu zwykle jest on poddawany obserwacji. Jeśli osiąga zbyt duże rozmiary, uciska na mózgowie, powoduje nadciśnienie, objawy neurologiczne albo padaczkę, usuwa się go.

Jak przebiega trepanacja czaszki?

Zabieg trepanacji czaszki wykonuje się w warunkach szpitalnych. Standardowo wykorzystywane jest znieczulenie ogólne, choć przy niektórych zabiegach planowych operator musi mieć kontakt z pacjentem. Stosuje się wtedy analgezję i sedację (leczenie przeciwbólowe i uspokajające) drogą dożylną.

W czaszce wykonuje się jeden lub kilka otworów lub usuwa się czasowo określony fragment kości, co pozwala na swobodne dotarcie do głębiej położonych miejsc i skuteczne operowanie narzędziami. Głowa jest w niezbędnych przypadkach stabilizowana w specjalnym urządzeniu, a dostęp do operowanego miejsca uzyskuje się przy pomocy dokładnie pozycjonowanych przestrzennie (stereotaktycznie) narzędzi. Kontroli właściwej pozycji końcówek służą techniki obrazowe lub testy aktywności elektrycznej. Technika zabiegu na tkance mózgowej jest dostosowana do typu, lokalizacji i wielkości zmiany chorobowej. Większy otwór powstały w czaszce w trakcie zabiegu zabezpiecza się wyjętym fragmentem kostnym lub dopasowaną kształtem płytką tytanową.

Powikłania trepanacji czaszki

Główne powikłania po trepanacji czaszki to:

• krwawienie,
• infekcje pooperacyjne,
• obrzęk mózgu,
• ogniskowe zmiany neurologiczne lub napady padaczkowe,
• wznowa procesu rozrostowego ze względu na brak możliwości całkowitego usunięcia zmiany chorobowej.