Dwunasta para nerwów czaszkowych to nerwy podjęzykowe. Każdy z nich zaopatruje ruchowo mięśnie języka. Wyjątek stanowi mięsień podniebienno-językowy, który ma unerwienie z innego źródła. Jego uszkodzenie lub porażenie powoduje przede wszystkim zaburzenia mowy i połykania oraz dystrofię (zanik) mięśni języka.

Przebieg nerwu podjęzykowego

Nerw podjęzykowy (łac. nervus hypoglossus) ma początek w obrębie rdzenia przedłużonego. Z jądra początkowego nerwu podjęzykowego wychodzi kilka, kilkanaście nici korzeniowych, które łączą się w pień wydostający się z czaszki kanałem. Znajduje się on w części bocznej kości potylicznej. W kanale od pnia nerwu oddziela się gałązka oponowa, która kieruje się wstecznie do wnętrza czaszki, w kierunku opon rdzenia. Następnie nerw biegnie ku przodowi, zaopatrując mięśnie języka – zarówno te drobne, wewnętrzne, jak i te łączące go ze strukturami kostnymi czaszki.

Podstawowe mięśnie języka – anatomia

Najważniejsze dla ruchomości języka są mięśnie zewnętrzne łączące go z otaczającymi strukturami. Są to parzyste mięśnie:

• bródkowo-językowe,
  
• rylcowo-językowe,
  
• gnykowo-językowe.
  

Dodatkowe funkcje, związane ze zmianą kształtu języka – skracaniem, wydłużaniem, rozszerzaniem, uwypuklaniem, tworzeniem rynienki – realizowane są przez (mniejsze od zewnętrznych) mięśnie wewnętrzne:

• podłużny górny,
  
• podłużny dolny,
  
• poprzeczny,
  
• pionowy.
  

Wszystkie te mięśnie są zaopatrywane przez gałązki nerwu podjęzykowego.

Działanie nerwu podjęzykowego

Ponieważ neurony nerwu podjęzykowego mają charakter ruchowy, możliwe jest wykonywanie nim ruchów dowolnych, zależnych od woli człowieka. Jednak część jego ruchów związana jest z czynnościami wykonywanymi automatycznie.

Język, dzięki napięciu spoczynkowemu mięśni, utrzymuje pozycję, która umożliwia swobodny przepływ powietrza z jamy nosowej lub jamy ustnej do gardła i dalej do krtani. Wiotkość języka może powodować jego zapadanie się w kierunku gardła i częściowe zamykanie się dróg oddechowych.

Wśród czynności zautomatyzowanych, wykonywanych odruchowo, znajduje się również przełykanie. Jest to skomplikowany proces angażujący nie tylko mięśnie języka, ale również jamy ustnej, gardła, przełyku i krtani. Szczególną rolę spełnia nagłośnia – chrząstka znajdująca się u wejścia do krtani, która poruszając się, zamyka drogi oddechowe w momencie przełykania treści pokarmowych, płynów lub śliny.

Proces połykania jest inicjowany w jamie ustnej i istotną rolę odgrywa na tym etapie działanie nerwu podjęzykowego. Język, tworząc rynienkę oraz obniżając się w tylnej części i przyciskając w części przedniej do podniebienia i zębów, „wyciska” pokarm ku tyłowi i ułatwia jego spływanie do gardła.

Język bierze też udział w procesie przeżuwania pokarmu. Dzięki jego ruchom kęsy pokarmu lub jego rozdrobniona już masa są przesuwane w okolice odpowiednich zębów, mieszane ze śliną oraz, po przeżuciu, przemieszczane ku tyłowi jamy ustnej.

Mowa – rola nerwu podjęzykowego

Mięśnie poruszane przez nerw podjęzykowy są niezwykle istotne podczas mówienia. Dźwięki powstające w krtani dzięki drganiom fałdów głosowych są następnie poddawane obróbce w gardle, jamie nosowej i jamie ustnej. Pierwsze dwie struktury odgrywają dużą rolę jako narządy rezonansowe, nadające głosowi siłę i barwę, natomiast praca narządów jamy ustnej (przede wszystkim podniebienia i języka) jest ważna dla uzyskania właściwej artykulacji. Język, poruszając się w trakcie mówienia, nadaje głoskom odpowiednie, charakterystyczne brzmienie.

Efekty nieprawidłowego działania nerwu podjęzykowego

Nieprawidłowe działanie nerwu podjęzykowego (wynikające z uszkodzenia lub porażenia) objawia się najczęściej poprzez zaburzenie artykulacji głosek. Mowa chorego jest zniekształcona, staje się niewyraźna i bełkotliwa. Chory nie wymawia prawidłowo głosek, takich jak „t”, „d”, „n”, „l”.

Chory może się również skarżyć na problemy z połykaniem, zachłystywanie się płynami i krztuszenie pokarmami stałymi. Może też kasłać wskutek niekontrolowanego spływania śliny do gardła. W badaniu stwierdza się najczęściej, że język podczas wysuwania zbacza w stronę chorą. Pacjent nie jest w stanie zagwizdać. Jeśli porażenie nerwów podjęzykowych jest obustronne, efekt zbaczania może być niedostrzegalny. Pozostałe objawy, wraz z faktem, że chory nie jest w stanie wysunąć lub podnieść języka, dają bardzo spójny i charakterystyczny obraz pozwalający na rozpoznanie przyczyny.

Porażenie nerwu podjęzykowego często jest skojarzone z objawami dysfunkcji innych nerwów czaszkowych (najczęściej językowo-gardłowego, błędnego albo dodatkowego) oraz z obwodowymi, neurologicznymi objawami ogniskowymi. Jako dodatkowe symptomy mogą pojawiać się widoczne drżenia wiązek włókien mięśniowych (tzw. fascykulacje) oraz zaniki mięśni języka w obszarze o upośledzonym unerwieniu.

Zobacz także jak działa mózg człowieka. W jaki sposób jesteśmy w stanie przetwarzać dźwięki:

Przyczyny porażenia nerwu podjęzykowego

Przyczyny nieprawidłowego działania są związane z urazami lub procesami chorobowymi. Objawy porażenia nerwu podjęzykowego mogą pojawiać się np. przy złamaniu podstawy czaszki albo uszkodzeniu najwyższych kręgów szyjnych.

Najczęściej przyczyną porażenia nerwu podjęzykowego są schorzenia, takie jak:

• zmiany zapalne w obrębie pnia mózgu,
  
• procesy nowotworowe (pierwotne lub przerzutowe),
  
• jamistość opuszki,
  
• polineuropatie,
  
• zmiany niedokrwienne (zakrzep gałęzi tętnicy kręgowej, ucisk na naczynie wynikający ze zwyrodnienia kręgosłupa w odcinku szyjnym),
  
• tętniaki,
  
• wady rozwojowe.