Jedenasta para nerwów czaszkowych to nerwy dodatkowe. Każdy z nich zaopatruje ruchowo mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy i czworoboczny, a gałązka wewnętrzna – mięsień zwieracz górny gardła i górną część krtani oraz przełyku. Uszkodzenie lub porażenie tych nerwów powoduje przede wszystkim zaburzenia ruchomości głowy i zaniki zaopatrywanych mięśni.

Przebieg nerwu dodatkowego

Nerw dodatkowy (łac. nervus accessorius) ma początek w obrębie dwóch jąder, z których jedno jest zlokalizowane w rdzeniu przedłużonym, a drugie – w górnej części rdzenia kręgowego. Po wymianie włókien z korzeniami innych nerwów w obrębie czaszki opuszcza ją przez otwór wielki i dzieli na dwie gałązki – wewnętrzną i zewnętrzną. Wewnętrzna gałązka kieruje się w kierunku gardła i górnej części krtani oraz przełyku, a zewnętrzna – do mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego. Cześć włókien gałązki zewnętrznej zmierza dalej do mięśnia czworobocznego grzbietu.

Mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy i czworoboczny

Mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy jest najbardziej widocznym, dużym mięśniem szyi. Pełni on istotną rolę przy wykonywaniu bocznych skrętów głowy, jej pochylaniu i odchylaniu do tyłu. Mięsień czworoboczny bierze udział w unoszeniu ramion powyżej linii poziomej oraz w ruchach łopatki. Oba mięśnie są także bardzo ważne w procesie stabilizacji położenia głowy.

Zobaczcie, jak działa mózg człowieka:

Mięśnie unerwiane przez gałązkę wewnętrzną nerwu dodatkowego

Głównym mięśniem unerwianym przez gałązkę wewnętrzną nerwu dodatkowego jest zwieracz górny gardła. Jego działanie jest niezbędne do prawidłowego przełykania. Zapewnia on także oddzielenie przepływu pożywienia i płynów od powietrza oddechowego.

Pewnym wariantem budowy anatomicznej u części ludzi jest występowanie drobnych wiązek włókien gałązki wewnętrznej, które dochodzą do górnej części przełyku i do krtani. Nie są to jednak główne źródła unerwienia tych narządów.

Działanie nerwu dodatkowego

Jednostronne działanie gałązki nerwu dodatkowego wywołuje skurcz mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego oraz skręt głowy w stronę przeciwną. Stymulacja mięśnia czworogłowego powoduje stabilizację głowy i obręczy barkowej, a w skojarzeniu z działaniem innych mięśni generuje ruch ramienia i unoszenia łopatki.

Działanie gałązki wewnętrznej nerwu dodatkowego przynosi przede wszystkim skurcz zwieracza górnego gardła. Jego działanie jest niezbędne w mechanizmie połykania oraz przemieszczania pokarmów i płynów do żołądka. W przeciwnym razie skurczowa fala perystaltyczna przełyku mogłaby wywołać cofanie się treści do gardła i zaaspirowanie jej do dróg oddechowych w czasie wdechu.

Efekty nieprawidłowego działania nerwu dodatkowego

Krótkotrwałe porażenie lub niedowład mięśni przeważnie powoduje wyłącznie objawy czynnościowe, tj. upośledzenie funkcji ruchowej. Jednostronne porażenie nerwu dodatkowego w obrazie klinicznym przejawia się głównie niemożnością skręcenia głowy w stronę zdrową. Jeśli porażenie jest dwustronne, poważnie zaburzone są ruchy pochylania głowy ku przodowi i odchylania ku tyłowi. Nie można także utrzymać jej w stabilnej, wyprostowanej pozycji. Ma to wpływ przede wszystkim na równowagę, zdolność widzenia oraz koordynację ruchów. Jeśli nieprawidłowa stymulacja dotyczy mięśnia czworobocznego, charakterystycznym objawem jest obniżone położenie barku, odstawanie przyśrodkowego brzegu łopatki oraz niemożność unoszenia ramienia powyżej linii poziomej.

Przewlekłe zaburzenia unerwienia prowadzą do stopniowego zaniku mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego oraz górnej części mięśnia czworobocznego grzbietu.

Porażenie nerwu dodatkowego wywołuje niekiedy zaburzenia połykania. Chorzy mogą się także skarżyć na uczucie pełności czy ucisku w gardle. Często mają wrażenie, że zalega tam jakieś ciało obce. Jednak natężenie tych objawów zwykle redukowane jest przez pozostałe unerwienie mięśni zaopatrywanych przez nerw dodatkowy.

Przyczyny porażenia nerwu dodatkowego

Przyczyny nieprawidłowego działania nerwu dodatkowego związane są zazwyczaj z urazami lub procesami chorobowymi. Do powstania objawów porażenia nerwu dodatkowego dochodzi np. przy złamaniu podstawy czaszki, ucisku i wtórnym niedokrwieniu nerwu.

Najczęściej przyczyną porażenia nerwu dodatkowego są stany chorobowe ośrodkowego układu nerwowego, takie jak:

• guz nowotworowy (pierwotny lub przerzutowy),
  
• stłuczenie lub krwiak podstawy mózgu lub rdzenia,
  
• zmiany niedokrwienne,
  
• choroby zwyrodnieniowe,
  
• naciek zapalny,
  
• wady rozwojowe.