Kortykosteroidy w organizmie człowieka wytwarzane są przez nadnercza (parzyste narządy na górnych biegunach nerek) pod wpływem hormonu przysadkowego - adrenokortykotropiny (ACTH). Wywierają wiele efektów metabolicznych. Jaki jest ich mechanizm działania? Jakie jednostki chorobowe podlegają leczeniu glikokortykosteroidami? Dlaczego tak często obserwuje się otyłość jako efekt uboczny terapii? Na co należy zwrócić uwagę podczas przyjmowania steroidów?

Działanie kortykosteroidów na organizm

Ich działanie obejmuje wpływ na gospodarkę węglowodanową, tłuszczową, białkową, wodno-elektrolitową. Syntetyczne pochodne kortyzolu znalazły szerokie zastosowanie w lecznictwie. Szczególnie wykorzystuje się ich działanie przeciwzapalne i immunosupresyjne. Są najsilniejszymi lekami przeciwzapalnymi, a ich immunosupresyjne działanie jest szeroko stosowane np. w chorobach z autoagresji.

Pochodne kortyzolu dzielimy na te, które w swojej budowie chemicznej mają grupę 11-OH i mogą wywierać bezpośredni efekt biologiczny. Zalicza się tu:

•  hydrokortyzon,
•  prednizolon,
•  metyloprednizolon,
•  deksametazon,
•  triamcynolon (który jako jedyny nie zwiększa poziomu glukozy we krwi),
•  cyklezonid.
  

Pozostałe pochodne posiadają grupę 11-CO (np. prednizon), aby osiągnąć aktywność biologiczną, muszą one dopiero ulec konwersji w organizmie.

Wpływ glikokortykosteroidów na gospodarkę węglowodanową

•  spadek zużycia glukozy w tkankach obwodowych,
•  zwiększona glukoneogeneza w wątrobie,
•  zwiększona synteza glikogenu w wątrobie (dzięki temu powstaje zapas glukozy na czas wysiłku albo dłuższej głodówki).
  

Końcowym efektem działania glikokortykosteroidów jest zwiększenie ilości glukozy dostępnej dla różnych układów i narządów, np. ośrodkowego układu nerwowego (OUN). Część syntetycznych pochodnych kortyzonu skupia się na zwiększeniu ilości glikogenu w wątrobie, natomiast większość podwyższa poziom cukru we krwi, co w efekcie może doprowadzić do tzw. cukrzycy sterydowej.

Wpływ glikokortykosteroidów na gospodarkę białkową

Przede wszystkim zalicza się tu pobudzenie rozpadu białek, głównie w mięśniach szkieletowych, co skutkuje zanikiem mięśni i powstawaniem rozstępów.

Zobacz także: Jak pozbyć się rozstępów? Kosmetyki, zabiegi i domowe sposoby na usuwanie rozstępów

Wpływ glikokortykosteroidów na gospodarkę tłuszczową

Główny efekt działania omawianych substancji to rozpad tłuszczów na glicerol i kwasy tłuszczowe.

W terapii wykorzystuje się wpływ glikokortykosteroidów na układ immunologiczny, w tym na:

•  nasilenie apoptozy (niszczenia) limfocytów T,
•  hamowanie migracji leukocytów,
•  zmniejszenie wydzielania cytokin prozapalnych,
•  hamowanie proliferacji limfocytów B i T.
  

Na drodze tych reakcji dochodzi do hamowania układu immunologicznego, czyli odpornościowego.

Leczenie glikokortykosteroidami (steroidami)

Jako pierwsze zastosowanie glikokortykosteroidów nasuwa się terapia substytucyjna. W jednostkach chorobowych, w których dochodzi o niedoborów kortyzolu i innych hormonów nadnerczowych, podstawą terapii jest substytucja kortykosteroidami. Ponadto ich przyjmowanie jest niezbędne po usunięciu nadnerczy, np. w przebiegu raka nadnerczy.

Dalsze zastosowania wynikają z przeciwzapalnego i immunosupresyjnego działania kortykosteroidów. W wyniku reakcji zapalnej w organizmie dochodzi naturalnie do wydzielania kortyzolu z kory nadnerczy, celem wyhamowania reakcji zapalnej. Przyjmowanie tych leków zapobiega nadmiernemu rozwojowi stanu zapalnego poprzez supresję układu immunologicznego, czy też nadmiernej reaktywności wielu układów jak np. nadreaktywność oskrzeli podczas astmy.

Zobacz film i dowiedz się jak bezpiecznie przyjmować leki:

Steroidy odgrywają bardzo ważną rolę w leczeniu chorób z autoagresji. Są podstawą leczenia w zapobieganiu odrzucenia przeszczepów. Stosowane są często w dermatologii, w schorzeniach skórnych opornych na inne preparaty i metody leczenia. Znajdują zastosowanie w leczeniu silnych reakcji alergicznych aż po wstrząs anafilaktyczny.

Działania niepożądane glikokortykosteroidów

Stosowane w leczeniu pochodne kortyzolu mają zmodyfikowaną budowę chemiczną, przez co ich działanie jest silniejsze niż naturalnych, endogennych glikokortykosteroidów. Stąd częste są objawy typu zanik mięśni i rozstępy, a także inne działania niepożądane. Istotny jest czas stosowania tych leków. Podczas krótkiego stosowania te działania nie są tak nasilone jak przy stosowaniu przewlekłym.

Do głównych działań niepożądanych zaliczamy:

•  zaburzenia gospodarki węglowodanowej, cukrzycę,
•  zaburzenia metabolizmu białek i lipidów,
•  obrzęki,
•  rozstępy na skórze,
•  otyłość typu centralnego,
•  zaniki mięśni, osłabienie siły mięśniowej,
•  osłabienie odporności i ciężkie zakażenia,
•  utratę wapnia z kości i wtórną osteoporozę,
•  zaburzenia wzrastania u dzieci,
•  wyhamowanie naturalnej czynności nadnerczy.

Kortykosteroidy a tycie

Kortykosteroidy mają pośredni udział w powstawaniu otyłości ze względu na wpływ na metabolizm glukozy, a przede wszystkim przez pobudzenie łaknienia. Otyłość w przypadku przyjmowania GKS jest dość specyficzna. Dochodzi do utraty masy mięśniowej, szczególnie kończyn oraz do rozwoju tkanki tłuszczowej na tułowiu. Dodatkowo tkanka tłuszczowa odkłada się w okolicach karku (powstaje tzw. bawoli kark).