Czerniak (w łacińskiej nomenklaturze medycznej melanoma malignum) jest też nazywany czerniakiem złośliwym. Drugą część określenia pomija się w mianownictwie medycznym, gdyż nie istnieje łagodna forma tego nowotworu.

Czym jest czerniak?

Czerniak jest nowotworem złośliwym wywodzącym się z komórek barwnikowych – melanocytów. Znajdują się one przede wszystkim w skórze i w naczyniówce oka. Ich niewielkie ilości występują również w części błon śluzowych ciała. Do transformacji nowotworowych dochodzi pod wpływem mutacji, których przyczyną jest głównie ekspozycja na promieniowanie ultrafioletowe (zarówno naturalne, jak i sztuczne – z solarium lub z urządzeń medycznych albo przemysłowych). Innymi czynnikami sprzyjającymi zachorowaniu są predyspozycje genetyczne (w tym tzw. zespół znamion dysplastycznych), jasna karnacja skóry z obecnością dużej ilości piegów, duża ilość znamion barwnikowych na odsłoniętych powierzchniach skóry. Czynnikiem wyzwalającym może też być wcześniejsze zachorowanie na innego typu nowotwór złośliwy skóry.

Ryzyko zachorowania wzrasta z wiekiem, ponieważ z czasem rośnie łączna dawka promieniowania ultrafioletowego pochłoniętego przez skórę. Prawdopodobieństwo rozwoju nowotworu zwiększa się również wielokrotnie, jeśli czerniaka rozpoznano wcześniej u członków najbliższej rodziny. Na rozwój procesu chorobowego narażone są ponadto osoby, które ze względu na przeszczep narządu lub chorobę autoimmunologiczną poddawane są przewlekłemu leczeniu immunosupresyjnemu.

Jak wygląda czerniak?

Czerniak rozwija się najczęściej w obrębie skóry lub błony śluzowej. Przyjmuje postać zmiany barwnikowej, która może mieć różnorodne kształty i rozmiary (mogą też towarzyszyć jej podobne, niewielkie zmiany satelitarne). Powodem do niepokoju powinno stać się jej nierównomierne zabarwienie, zmieniająca się szybko wielkość, tworzący się wypukły guzek i pojawiające się dolegliwości bólowe. Sygnałem alarmowym są krwawienia z powierzchni zmiany albo pojawienie się w jej obrębie owrzodzenia.

Inny przebieg ma czerniak zlokalizowany w obrębie gałki ocznej. Jego pierwszym objawem mogą być zaburzenia widzenia (jeśli nowotwór zlokalizowany jest w obrębie tylnej części naczyniówki), pojawiający się ciemno wybarwiony twór na tęczówce oka albo krwawienie do komory przedniej lub do ciała szklistego.

Przerzuty czerniaka i ich objawy

Czerniak szerzy się zarówno drogami chłonnymi, jak i z krwią. Przerzuty powstające na skutek przeniesienia komórek nowotworowych wraz z chłonką lokalizują się w obrębie węzłów chłonnych albo przyjmują postać zmian towarzyszących głównemu ognisku choroby. Satelitarne guzki mogą występować na okolicznej skórze w dużej ilości, mieć różną wielkość i wybarwienie oraz gładką lub wypukłą powierzchnię. Obszar zajmowany przez nie może się stopniowo powiększać. Charakterystycznym elementem jest to, że lokalizują się one w większości pomiędzy guzem pierwotnym, a pobliskimi węzłami chłonnymi, zgodnie z kierunkiem przepływu chłonki, np. przy lokalizacji nowotworu na przedramieniu większość zmian wtórnych będzie się znajdowała w okolicy łokcia lub na ramieniu.

Przerzuty powstające na skutek przeniesienia komórek nowotworowych naczyniami krwionośnymi wraz z krwią mogą się tworzyć w bardzo różnych miejscach. Do typowych lokalizacji należą płuca, kości, mózg oraz wątroba i inne narządy trzewne oraz mięśnie (w tym nawet mięsień sercowy). Objawy przerzutów czerniaka zależą od miejsca, w którym pojawiają się te wtórne zmiany chorobowe. Charakterystyczną cechą jest powstawanie dużej ilości ognisk przerzutowych, gdyż czerniak ma bardzo dużą zdolność do rozsiewu.

Rokowanie w czerniaku z przerzutami

Obecność przerzutów czerniaka jest czynnikiem, który pogarsza rokowanie dotyczące przeżycia pacjenta. Świadczy o tym, że przy rozwoju guza pierwotnego doszło do znacznego rozrostu, przerwania błon podstawnych skóry lub śluzówek, nacieczenia naczyń krwionośnych i przedostania się nieprawidłowych komórek do dróg chłonnych. Jeśli stwierdza się obecność nawet jednego, pobliskiego przerzutu, trzeba liczyć się z tym, że rozwijających się wtórnych ognisk choroby może być więcej i że ich obecność może się ujawnić dopiero po pewnym czasie.

Jednak nawet w sytuacji, gdy nie stwierdza się żadnych przerzutów, istnieje relatywnie duże (w porównaniu do innych nowotworów skóry) prawdopodobieństwo miejscowej wznowy czerniaka – w bliźnie pooperacyjnej czy jej bezpośredniej bliskości. Dlatego zmiany, które mogą być potencjalnie ogniskiem czerniaka, są wycinane z dużym marginesem tkanki zdrowej.

Rokowanie w przypadku czerniaka z przerzutami zależy od wielu czynników, takich jak:

• histologiczna forma nowotworu,
• tzw. indeks mitotyczny, świadczący pośrednio o szybkości namnażania się komórek czerniaka,

• głębokość naciekania skóry,
• umiejscowienie guza pierwotnego,
• obecność zmian towarzyszących, przerzutów węzłowych i odległych,
• lokalizacja przerzutów w innych narządach ciała.

Rokowanie jest także zależne od tego, jak szybko choroba została rozpoznana i kiedy podjęto leczenie. Dlatego ogromne znaczenie ma ograniczanie ekspozycji skóry na promieniowanie słoneczne, regularna obserwacja zmian barwnikowych i ich ewentualnego wzrostu, a także podawanie wszelkich wątpliwych plam czy guzków barwnikowych ocenie dermatologa.

Zobacz film: Jak się chronić przed czerniakiem?

Bibliografia:

1. R. Kordek i inni, ONKOLOGIA. Podręcznik dla studentów i lekarzy, Gdańsk 2013.