Ketonuria to obecność ciał ketonowych w moczu. Jej kliniczne rozpoznanie opiera się zwykle na charakterystycznym dla acetonu, owocowo-słodkawym zapachu wyczuwalnym z ust. Bardzo duże stężenia ketonów mogą doprowadzić do śpiączki, a nawet do śmierci chorego. Ketonuria u dzieci nie musi być powiązana z żadnymi schorzeniami metabolicznymi.
Ciała ketonowe w moczu – skąd się biorą?
Ciała ketonowe w moczu nie występują w warunkach normalnych. Jeśli pojawiają się u osoby dorosłej, jest to objaw zaburzeń metabolizmu węglowodanów. Podaż glukozy jest wówczas niedostateczna i podstawowym źródłem energii stają się przejściowo tłuszcze (oraz dodatkowo białka). Pośrednim elementem przemiany tych związków są właśnie ciała ketonowe – aceton, kwas β-hydroksymasłowy i kwas acetooctowy. Ich nadmiar obserwuje się w surowicy krwi (jest to tzw. ketonemia, acetonemia). Ponieważ organizm nie nadąża z rozkładaniem ketonów, ich nadmiar wydala się z moczem.
Niedobór węglowodanów może mieć charakter względny – gdy w związku z brakiem insuliny nie mogą być one prawidłowo transportowane do wnętrza komórek i tam spalane. Taki stan obserwuje się w przypadku cukrzycy typu I, gdzie mimo nadmiaru glukozy we krwi, organizm nie może jej wykorzystać.
Objawy ketonurii
Pojawienie się ciał ketonowych w moczu skojarzone jest najczęściej u chorych na cukrzycę z cukromoczem, znacznie podwyższoną glikemią (stężeniem glukozy we krwi) oraz z obniżonym stężeniem insuliny we krwi. W takim stanie występują najczęściej wielomocz (poliuria) osiągający 4–5 l na dobę, zwiększone pragnienie (polidypsja), zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej z objawami kwasicy metabolicznej. U chorych obserwuje się osłabienie mięśni, odwodnienie, zaburzenia oddychania, a w krańcowych przypadkach – śpiączkę. W przypadku znacznej ketonurii stwierdza się charakterystyczny zapach acetonu w wydychanym powietrzu (niewielka ilość ketonów uwalnia się przez płuca).
Ciała ketonowe w moczu – rozpoznawanie
Podstawową, orientacyjną metodą oznaczania obecności ciał ketonowych w moczu jest badanie za pomocą pasków diagnostycznych. Do testu wykorzystuje się próbkę ze środkowego strumienia moczu, pobranego rano po przemyciu okolic ujścia cewki moczowej. Pozytywny wynik testu (wykonanego i odczytanego według zaleceń producenta pasków) jest zawsze wskazaniem do wykonania oznaczenia ciał ketonowych metodą laboratoryjną, gdyż norma ich stężenia w moczu wynosi zero. Dodatkowo zleca się wtedy badanie poziomu glukozy we krwi, oznacza elektrolity i równowagę kwasowo-zasadową.
Przyczyny obecności ciał ketonowych w moczu
Kliniczne przyczyny obecności ciał ketonowych w moczu to:
- zdekompensowana cukrzyca typu I (z niedoborem insuliny),
- niedobór węglowodanów w pożywieniu wskutek stosowania diet eliminacyjnych albo w efekcie głębokiego niedożywienia,
- stan po dużym wysiłku fizycznym (badanie na obecność ciał ketonowych po kilku godzinach daje zwykle wynik negatywny),
- stany gorączkowe i ostre infekcje,
- procesy przebiegające ze znacznym przyspieszeniem metabolizmu z przewagą procesów katabolicznych (spalania) – np. niewyrównana nadczynność tarczycy, guz chromochłonny nadnerczy,
- glikogenozy (zaburzenia gromadzenia i uwalniania glikogenu).
Ciała ketonowe w moczu dziecka
Ciała ketonowe w moczu dziecka mogą przejściowo pojawiać się częściej niż u osób dorosłych. Wynika to ze specyfiki metabolizmu w tej grupie wiekowej. W przeciwieństwie do osób starszych, dzieci nie gromadzą dużych zapasów glikogenu, czyli substancji zapasowej, będącej rezerwą energetyczną i przekształcającej się w razie potrzeby w duże ilości glukozy. Oznacza to, że w stanach zwiększonego zapotrzebowania albo przy zmniejszonej podaży tego związku szybko włącza się mechanizm spalania tłuszczów i powstają ciała ketonowe. Rezultatem jest przejściowa ketonuria.
U dzieci można zaobserwować ciała ketonowe w moczu w przebiegu banalnych infekcji, wysokiej gorączki, przy wymiotach albo po kilkunastogodzinnym powstrzymywaniu się od jedzenia, gdy zapasy glikogenu się wyczerpią.
Ketonuria w okresie ciąży
Ketonuria u kobiet w ciąży jest obserwowana najczęściej w pierwszym i trzecim trymestrze. W początkowym okresie ciężarne cierpią często na uporczywe wymioty, mają zaburzenia smaku i zmniejszony apetyt. Prowadzi to do zmniejszenia ilości spożywanych węglowodanów i uruchomienia mechanizmu wykorzystania tłuszczów. W trzecim trymestrze ciąży często pojawia się natomiast cukrzyca ciężarnych, której może towarzyszyć ketoza.
Leczenie ketonurii
Leczenie ketonurii związane jest w przypadku cukrzycy z ustabilizowaniem glikemii i uzupełnieniem braków insuliny. W innych stanach podstawą jest działanie objawowe: podawanie węglowodanów (co pozwala skierować metabolizm na normalne szlaki i zmniejszyć zużycie tłuszczów), wyrównanie niedoborów płynów i zaburzeń równowagi kwasowo-zasadowej. Pozwala to na uzyskanie szybkiej poprawy stanu chorego i cofnięcie się ketonurii.