Hiperfagia jest często spotykanym zespołem objawów, którego skutkiem zwykle stają się nadwaga lub otyłość. Poszukiwanie przyczyn musi uwzględniać choroby o podłożu metabolicznym, infekcyjnym oraz zaburzenia hormonalne. Wykluczenie choroby organicznej powinno kierować dalszy wywiad w stronę uwarunkowań psychicznych i emocjonalnych.

Objawy hiperfagii

Hiperfagia to zespół cechujący się spożywaniem zwiększonych ilości pożywienia stałego – chory konsumuje zwykle bardzo obfite posiłki i podjada między nimi. Charakterystyczne jest również wypijanie dużych ilości płynów, szczególnie tych, które zawierają dużo węglowodanów (napoje gazowane, soki, herbata lub kawa z dużą ilością cukru).

Nadwaga i otyłość

Najczęściej skutkiem hiperfagii jest nadwaga przechodząca w otyłość. Stany te charakteryzują się nadmiarem tkanki tłuszczowej. Podstawowym, najprostszym sposobem kontroli jest użycie wskaźnika BMI (body mass index). Wylicza się go, dzieląc masę ciała (podaną w kilogramach) przez podniesiony do kwadratu wzrost (wyrażony w metrach). Wartość BMI w normie zawiera się pomiędzy 18,5 a 24,9. U osób z nadwagą mieści się w przedziale 25–29,9. BMI o wartości 30 lub więcej świadczy o otyłości. Przykładowo granicę otyłości przekracza osoba, która przy wzroście 175 cm waży 92 kg.

Wskaźnik ten nie jest pozbawiony wad, gdyż jego wartość może skłaniać do fałszywych wniosków u osób z bardzo dużą masą mięśniową albo u chorych z rozległymi obrzękami czy wodobrzuszem.

Skuteczniejszą metodą pomiaru jest obliczanie procentu tkanki tłuszczowej w całkowitej masie ciała. Uważa się, że osobą otyłą jest kobieta, u której zawartość tłuszczu przekracza 30% masy ciała lub mężczyzna, u którego wartość ta jest większa niż 25%. Pomiaru dokonuje się, mierząc grubość fałdów tłuszczowych w określonych miejscach albo z użyciem urządzeń szacujących zawartość tłuszczu przez pomiary pojemności lub oporności elektrycznej ciała.

Przyczyny hiperfagii

Hiperfagia jest często związana z chorobą. Najczęściej występuje w przypadkach cukrzycy typu II lub I. Cukrzyca typu drugiego jest wywołana insulinoopornością tkanek. Powoduje to niedostateczną dostępność glukozy wewnątrz komórek pomimo wysokiego poziomu glukozy we krwi. Niedobory metaboliczne sprawiają, że mózg otrzymuje sygnał o niedożywieniu i zmusza do hiperfagii. W cukrzycy typu I u chorego występuje pierwotny niedobór insuliny. Dalsze fazy powstawania nadmiernego łaknienia są identyczne.

Cukrzyca powoduje zwykle otyłość, podobnie jak dzieje się to w przypadku chorób podwzgórza – części mózgu, w której zlokalizowany jest m.in. ośrodek sytości. Jego uszkodzenie sprawia, że chory ma zwiększony apetyt, co powoduje szybki przyrost tkanki tłuszczowej.

Specyficzną grupą są schorzenia, które – chociaż związane są z hiperfagią – nie powodują wzrostu masy ciała. Zalicza się do nich m.in. nadczynność tarczycy oraz choroby pasożytnicze. Pierwsza z tych chorób zwiększa tempo przemiany materii, w związku z czym organizm potrzebuje większej ilości substancji wysokoenergetycznych. W parazytozach podstawowe znaczenie ma podkradanie przez pasożyta (np. tasiemca lub glisty ludzkie) substancji odżywczych z przewodu pokarmowego, zanim te cenne składniki zostaną wchłonięte do krwi chorego. Powoduje to wtórne niedożywienie i jest przyczyną zwiększonego łaknienia.

Hiperfagia o podłożu psychicznym

Częstym zjawiskiem jest hiperfagia o podłożu psychicznym. Pierwsze dwie jej postacie związane są z dysfunkcjami psychicznymi.

Bulimia jest zespołem, w którym obserwuje się napady żarłoczności na przemian z tzw. zachowaniami kompensacyjnymi – prowokowaniem wymiotów, biegunek, nadmierną aktywnością fizyczną. Działania te mogą prowadzić nawet do ciężkiej niedowagi lub wyniszczenia. Chorobę wiąże się z brakiem akceptacji swojej sylwetki, problemami emocjonalnymi, ale również z czynnikami genetycznymi.

Hiperfagia to częsty objaw u osób w depresji, o obniżonym nastroju lub samoocenie, zmagających się z ciężką sytuacją emocjonalną. Spożycie pokarmu, szczególnie bogatego w węglowodany, wyzwala duże ilości endorfin (substancji hormonalnych oddziałujących pozytywnie na samopoczucie). Powoduje to, że chory aktywnie poszukuje jedzenia, by poczuć się lepiej.

Największy problem stanowi jednak hiperfagia hedonistyczna, w której chorzy kompulsywnie spożywają duże ilości pokarmów jedynie po to, by odczuć przyjemność. Nie tylko podjadają bardzo często między posiłkami i w nocy, ale tworzą sobie pewnego typu obrzędy, takie jak np. jedzenie chipsów albo solonych orzeszków w trakcie oglądania telewizji czy w drodze do pracy, spożywanie ciastek lub czekolady do każdej kawy i herbaty.

Hiperfagia – leczenie

Leczenie hiperfagii uzależnione jest od przyczyny. Jeśli powodem jest choroba somatyczna, to do normalnej diety pozwala powrócić np. ustabilizowanie stanu związanego z cukrzycą czy wyeliminowanie zaburzeń hormonalnych.

W przypadku bulimii lub depresji wymagana jest psychoterapia. Hiperfagię hedonistyczną traktuje się jak uzależnienie (podobnie do alkoholizmu lub narkomanii) i leczy w podobny sposób. Chory musi przy tym nauczyć się rozpoznawać okoliczności, w których zwyczajowo sięga (bez fizjologicznej potrzeby) po jedzenie i kontrolować swoje zachowanie. Cennym uzupełnieniem terapii są optymalne dobranie diety, aktywność fizyczna i zmiana trybu życia, służąca wyeliminowaniu (w miarę możliwości) sytuacji prowokujących podjadanie.