Nóż gamma (gamma knife) to technologia, której wdrożenie nie byłoby możliwe bez rozwoju nowoczesnych technik obrazowania, takich jak tomografia komputerowa (CT), rezonans magnetyczny (MR, NMR) czy pozytonowa tomografia emisyjna (PET). Dzięki nim można dokładnie określić lokalizację zmiany, która następnie może być wybiórczo niszczona.

Jak działa gamma knife?

Gamma knife to urządzenie, którego głównym elementem jest specjalna głowica zawierająca kilkaset ładunków radioaktywnego materiału, emitującego promieniowanie gamma. Najczęściej jest nim izotop kobaltu Co-60. Rozpadając się stopniowo, wysyła nieustannie promieniowanie o wysokiej energii. Specjalna konstrukcja głowicy sprawia, że jest ono skutecznie tłumione i nie wydostaje się poza urządzenie w większych dawkach. Cała energia jest w czasie zabiegu kierowana ku centrum głowicy, gdzie przecinają się wiązki ze wszystkich kierunków. Jest to skupienie podobne do ogniskowania światła słonecznego przez soczewkę – w punkcie przecięcia poziom energii jest na tyle duży, że uszkadza tkankę, a już w odległości kilka milimetrów od ogniska natężenie pola jest dla tkanek bezpieczne.

Dzięki wyrafinowanemu układowi sterującemu można uzyskać dużą skuteczność w niszczeniu tkanek na bardzo małym obszarze (o średnicy kilku milimetrów). Metoda jest szczególnie przydatna w przypadku tych tkanek, do których nie można bezpośrednio dotrzeć – np. w obrębie guza zlokalizowanego w głębokich strukturach mózgu.

Gamma knife – jak przebiega zabieg?

Zabieg przy użyciu noża gamma jest sesją naświetlania głowy pacjenta i nie ma nic wspólnego z dokonywaniem jakiegokolwiek cięcia. Nazwa urządzenia jest pod tym względem myląca i często kojarzy się chorym z urządzeniami laserowymi, które za pomocą skupionej, wysokoenergetycznej wiązki promieniowania mogą przecinać tkanki. W odróżnieniu od nich nóż gamma dokonuje jedynie naświetlenia energią promienistą – nie jest więc techniką z obszaru chirurgii, ale metodą radioterapii używanej w onkologii.

Po zakwalifikowaniu chorego do procedury gamma knife, głowę pacjenta stabilizuje się w specjalnej, przestrzennej ramie. Staje się ona układem odniesienia (współrzędnych) do określenia w czasie tomografii, rezonansu magnetycznego albo PET dokładnej lokalizacji zmiany chorobowej. Precyzja pozycjonowania osiąga dziesiąte części milimetra.

Po określeniu miejsca, w którym znajduje się guz, głowę chorego, nadal znajdującą się w ramie będącej układem odniesienia, umieszcza się w centralnej części głowicy gamma knife. Komputerowy układ naprowadzający tak ustawia ruchomy stół, na którym leży pacjent, by wiązka promieni skupiała się w obrębie zmiany chorobowej. Odblokowanie przesłon pochłaniających promieniowanie rozpoczyna sesję naświetlania, która może trwać od kilkunastu minut do kilku godzin. Do wykonania procedury gamma knife nie jest u dorosłych wymagane znieczulenie. Po zabiegu chory jest przez jakiś czas obserwowany, a jeśli nie stwierdza się żadnych powikłań, może udać się do domu.

Gamma knife – wskazania

Procedura gamma knife jest skuteczna głównie w przypadku schorzeń, które mają charakter łagodny albo są przerzutami raka z innych lokalizacji. Na zabieg kieruje się chorych z rozpoznaniami takimi, jak np.:

• guzy przerzutowe,
• nerwiaki i nerwiakowłókniaki,
• oponiaki i czaszkogardlaki,
• gruczolaki (w tym guzy przysadki),
• glejaki wielopostaciowe (które ze względu na złośliwy charakter wymagają leczenia innymi uzupełniającymi metodami).

Do leczenia metodą gamma knife kwalifikuje się też osoby z uporczywymi neuralgiami np. nerwu trójdzielnego, z drżeniami samoistnymi (chorobą Minora), przeciekami tętniczo-żylnymi. Przedmiotem badań jest możliwość użycia gamma knife w chorobie Parkinsona. Nóż gamma może być narzędziem uzupełniającym leczenie laryngologiczne czy neurochirurgiczne.

Powikłania po zabiegu gamma knife

Procedura wykonana nożem gamma ma niewiele bezpośrednich powikłań. Niekiedy występują przemijające bóle głowy, nudności i wymioty. W rzadkich przypadkach dochodzi do pojawienia się przejściowych zmian neurologicznych o typie ogniskowym. Skutkiem napromienienia dużą dawką promieniowania mogą być też czasowe zaburzenia składu komórkowego krwi – niedokrwistość, małopłytkowość czy leukopenia.

Zabieg z nożem gamma eliminuje konieczność wykonywania dużej operacji ze znieczuleniem ogólnym, otwarciem czaszki, wieloma możliwymi powikłaniami i koniecznością długiej rehabilitacji. Skuteczność zabiegu nie jest stuprocentowa, więc w niektórych przypadkach leczenie nie przynosi oczekiwanego efektu. W zależności od decyzji lekarza zabieg może być wtedy powtórzony albo wdrożona może być inna forma terapii.

Koszt terapii z użyciem gamma knife

Koszt zabiegu gamma knife jest wysoki, gdyż wiąże się z pracą wysoko wykwalifikowanych specjalistów, koniecznością wykonania wstępnej diagnostyki i z użyciem drogiego sprzętu. Ocenia się go na minimum 25 tysięcy złotych. W niektórych wypadkach może być jednak wielokrotnie wyższy. Chorzy ze wskazaniami do tego zabiegu mogą jednak skorzystać z możliwości wykonania go w ramach ubezpieczenia zdrowotnego.

Zobacz film: Co wiesz o mózgu? Budowa mózgu

Bibliografia:

1. I. Bone, G. Fuller, L.W. Kenneth, Neurologia i neurochirurgia, Wrocław 2019.