Za początki współczesnej fitoterapii należy uznać ziołolecznictwo. Różnica polega na tym, że fitoterapia opiera się na naukowych dowodach na skuteczne działanie leków roślinnych, a nie tylko na tradycyjnych recepturach. Dzięki nowoczesnym badaniom możliwe jest pełniejsze wykorzystanie ich właściwości.

Fitoterapia i leki roślinne

W fitoterapii wykorzystuje się leki roślinne. Zaliczamy do nich te środki, w których substancją czynną są tylko i wyłącznie rośliny, ich części, substancje roślinne lub ich kombinacje. Od leków syntetycznych pochodzenia roślinnego odróżnia je to, że czynnym składnikom towarzyszą związki, które występują razem z nimi w naturze. W lekach chemicznych substancje te używane są jako czysty związek działający.

Procedura zarejestrowania ekstraktu roślinnego jako leku jest trudniejsza, niż zarejestrowanie pojedynczego związku. Wynika to stąd, że każda substancja, która znajdzie się na liście leków, musi zostać najpierw przebadana pod kątem wszystkich możliwych skutków oddziaływania na ludzki organizm. Badanie takie jest dwustopniowe, a jego wyniki pozwalają określić lecznicze właściwości danej substancji. Dodatkowo leki roślinne poddaje się wcześniej analizie fitochemicznej, która pozwala określić ich dokładny skład, stężenie aktywnych substancji i ich możliwe interakcje. Ponieważ w lekach roślinnych może występować wiele różnych składników, ich badanie jest bardziej skomplikowane, a co za tym idzie – droższe i bardziej czasochłonne. Z tego względu w fitoterapii korzysta się przede wszystkim z tych roślin, których lecznicze działanie zostało już udokumentowane.

Leki roślinne mogą występować pod różnymi postaciami.

Nalewki – uzyskuje się je przez macerację lub perkolację. Ta pierwsza polega na zalaniu substancji roślinnej rozpuszczalnikiem, którym najczęściej jest siedemdziesięcioprocentowy alkohol etylowy, i pozostawieniu jej na kilka dni. Perkolacja różni się tym, że rozpuszczalnik przepływa powoli przez surowiec roślinny, wypłukując go dzięki temu z substancji czynnych. Proporcje alkoholu i substancji czynnych, jakie powinna mieć nalewka, są dokładnie określone.

Wyciągi, ekstrakty – podobnie jak nalewki, powstają podczas maceracji lub perkolacji. Różnica polega na tym, że roztwór zagęszcza się, by uzyskać większe stężenie substancji czynnych. Zagęszczanie może polegać na odparowywaniu rozpuszczalnika lub dodaniu substancji obojętnych. W zależności od stopnia zagęszczenia, rozróżniamy wyciągi płynne, gęste (zawierają 25–28% wody) i suche (do 5% wody). Wyciągi wykorzystuje się do produkcji maści i tabletek.

Syropy – są to roztwory cukru o stężeniu co najmniej 45% w sokach owocowych lub wyciągach roślinnych. Przygotowuje się je na ciepło lub na gorąco. Zazwyczaj stężenie cukru w syropie wynosi 64%. Tak duża jego zawartość zapobiega rozwojowi drobnoustrojów.

Spirytusy lecznicze – roztwory jednej lub kilku substancji leczniczych w etanolu o stężeniu powyżej 40%.

Wody aromatyczne – wodne roztwory olejków eterycznych.

Leki roślinne do stosowania na skórę, takie jak maści, kremy, pasty i plastry na skórę.

Zielarz fitoterapeuta

By zostać zielarzem fitoterapeutą, należy ukończyć kurs zawodowy lub studia w tym kierunku. Zadaniem fitoterapeuty jest pozyskiwanie ziół i dokonywanie oceny ich jakości, doradzanie klientom podczas zakupu leków roślinnych lub kosmetyków i suplementów diety. Zielarz z odpowiednim tytułem może też prowadzić swój sklep lub drogerię z produktami na bazie roślin. Trzeba jednak pamiętać, że fitoterapeuta nie leczy – tym zajmują się lekarze. Zielarz-fitoterapeuta może jedynie doradzać. Ci, którzy chcą zdobywać wiedzę na temat zielarstwa i fitoterapii dla własnej satysfakcji, mogą wybrać się na warsztaty organizowane przez różne firmy i stowarzyszenia, jak na przykład Polskie Towarzystwo Zielarzy i Fitoterapeutów.

Postępy fitoterapii

Leki roślinne były popularne w Europie i Stanach Zjednoczonych do lat 30. XX w. Później dzięki rozwojowi chemii możliwe stało się szersze zastosowanie leków syntetycznych. Po jakimś czasie zaczęto jednak dostrzegać ich wady, takie jak niepożądane skutki uboczne, które mogą ujawniać się dopiero po wielu latach zażywania. Skłoniło to ludzi do ponownego zainteresowania się dawnymi metodami leczenia, dzięki czemu od początku lat 90. ubiegłego wieku obserwujemy odrodzenie fitoterapii.

Polecamy: Moringa – właściwości lecznicze „cudownego drzewa”

Rozwój fitoterapii wspierają nowoczesne metody badawcze. Pozwoliły one uzasadnić naukowo działanie niektórych ziół i zidentyfikować substancje odpowiedzialne za ich lecznicze właściwości. W wielu przypadkach okazało się, że rośliny leczące określone schorzenia mogą mieć znacznie szersze zastosowanie. Przykładem mogą być zioła zawierające garbniki. Wcześniej wykorzystywano przede wszystkim ich przeciwzapalne i przeciwbakteryjne właściwości. Dzisiaj wiemy, że mają one także działanie stymulujące układ immunologiczny. W nowym podejściu do ziołolecznictwa uwzględnia się też zachodzące w roślinach procesy biochemiczne.

Profilaktyka zdrowotna i fitoterapia

Leki roślinne i zioła można stosować zarówno w leczeniu, jak i w profilaktyce. Ich działanie jest znacznie łagodniejsze i wolniejsze, dzięki czemu ich długotrwałe przyjmowanie nie jest tak męczące dla organizmu, jak przyjmowanie leków syntetycznych.