„Sporysz” to określenie demona z mitologii słowiańskiej, który był uosobieniem płodności, powodzenia, plenności, wzrostu i obfitości. Zupełnie inaczej sporysz kojarzy się we współczesnym rolnictwie. Odpowiada bowiem za straty w uprawach, a spożycie zanieczyszczonego nim zboża może wywołać zatrucie. Należy też podkreślić pozytywną rolę tego grzyba, który dostarcza składników dla produkcji lekarstw.

Czym są buławinka czerwona i sporysz?

Buławinka czerwona (z łac. Claviceps purpurea (Fr.) Tul.) to gatunek grzybów zaliczany do rodzaju buławinka i rodziny buławinkowate. Ma charakter pasożyta, który wywołuje chorobę zbóż i traw zwaną sporyszem. Atakuje około 400 gatunków roślin zaliczanych do rodziny wiechlinowatych. Buławinka czerwona bywa przez to przyczyną strat ekonomicznych w rolnictwie. Nie ma roślin wykazujących na nią odporność. Nie stosuje się wobec niej żadnej chemicznej ochrony. Rozwojowi grzyba można zapobiec, stosując do wysiewu ziarna oczyszczone uprzednio ze sporyszu. Sporyszem nazywa się postać przetrwalnikową buławinki czerwonej. Jako forma spoczynkowa zapewnia grzybom przetrwanie w niesprzyjających im warunkach.

Sporysz – zatrucie

W przeszłości zanieczyszczone przez sporysz ziarna powodowały zatrucie. Ze względu na charakter objawów wyodrębnione zostały dwie postaci zatrucia sporyszem. Pierwsza z nich – zgorzelinowa – charakteryzowała się niedokrwieniem kończyn, w konsekwencji czego dochodziło do rozwoju martwicy tkanek. U chorych zachodziła autoamputacja kończyn lub ich końcowych części, czemu towarzyszył silny ból o charakterze palącym. Drugą postać określano jako konwulsyjną. Typowe w jej przebiegu były: halucynacje, drgawki, konwulsje, przykurcze mięśni, omamy, zaczerwienienie skóry, gorączka, niewydolność nerek, manie, leukocytoza (zwiększona liczba krwinek białych, tj. leukocytów, we krwi), sztywność kończyn. U ciężarnych kobiet dochodziło nawet do poronień. Historia donosi na temat śmiertelnych przypadków z powodu sporyszu. Zapewne dlatego w nomenklaturze medycznej zatrucie sporyszem określa się niekiedy ergotyzmem. Termin ten wywodzi się z łaciny od słów ignis sacer, co tłumaczy się jako ‘święty ogień’.

Czy medycyna staropolska może być skuteczna? Dowiesz się tego z filmu:

W dzisiejszych czasach ergotyzm praktycznie wyeliminowano jako chorobę u ludzi. Pozostaje ważnym problemem weterynaryjnym, zwłaszcza u bydła, owiec, koni, świń i kurczaków.

Co zawiera sporysz?

Sporysz to źródło rozmaitych substancji, w tym:

• alkaloidów, czyli zasadowych związków organicznych, takich jak: ergobazyna, ergotoksyna, ergotamina, ergotyna;

• aminokwasów, czyli organicznych związków chemicznych zwanych kwasami aminowymi, takich jak:

• tyrozyna – pełni rolę przekaźnika wewnątrzkomórkowego, prekursora niektórych hormonów i czynnych biologicznie substancji, np. adrenaliny i dopaminy, warunkuje prawidłowe funkcjonowania przysadki mózgowej, jej niedobór powoduje niedoczynność tarczycy, skutkuje uczuciem wyczerpania i zmęczenia,

• histydyna, tryptofan, leucyna, betaina,

• kwas asparaginowy – stosowany do łagodzenia zaburzeń rozwoju u dzieci z opóźnionym wzrostem, w rekonwalescencji po chorobach i zabiegach chirurgicznych, stanach wyczerpania fizycznego i psychicznego, jako składnik preparatów odżywczych, środków używanych w leczeniu zespołu odstawienia opioidów czy zaburzeń intelektualnych u osób w podeszłym wieku;

• biogenicznych amin, jak tyramina i histamina;

• wielu innych (ergosterol, tłuszcze, chityna, barwniki antrachinonowe, kwas lizergowy).

Sporysz a leki

Ze względu na bogaty skład sporysz używa się do produkcji leków. Do lecznictwa wszedł do już w XVI wieku. Na uwagę zasługują zwłaszcza ergotyna i ergotamina. Pierwszy związek nawet w niewielkich dawkach podnosi częstotliwość i natężenie skurczów macicy, dzięki czemu wykorzystywany bywa w środkach wzmacniających akcję porodową. Dodatkowym efektem działania jest skurcz mózgowych i obwodowych naczyń krwionośnych. Powoduje też zmniejszenie zewnątrzczaszkowego przepływu krwi. Stosowany jest w położnictwie do łagodzenia krwawień połogowych po wydaleniu łożyska.

Z kolei najbardziej znany alkaloid sporyszu, tj. ergotaminę, wykorzystuje się do wytwarzania środków łagodzących bóle migrenowe i klasterowe bóle głowy, stosowanych w leczeniu niedociśnienia ortostatycznego, otępienia, w tym też tego towarzyszącego chorobie Alzheimera. Mimo skuteczności ergotaminy Komitet ds. Produktów Leczniczych Stosowanych u Ludzi (z ang. Committee for Medicinal Products for Human Use, CHMP) wprowadził ograniczenia odnośnie do stosowaniu farmaceutyków mających ją w składzie, w tym w terapii zaburzeń poznawczych, krążenia i czuciowych oraz zapobiegania migrenie. Ergotamina służy też do produkcji LSD (dietyloamid kwasu D-lizergowego), czyli jednej z najaktywniejszych substancji psychodelicznych o właściwościach halucynogennych.