Fosforany cieszą się złą sławą i wielu producentów wędlin reklamuje je jako produkty, które tych substancji nie zawierają. Warto jednak pamiętać, że fosfor jest pierwiastkiem niezbędnym do funkcjonowania człowieka, a czasem jego związki wykorzystywane są nawet jako leki.

Co to są fosforany?

Fosforany to pochodne kwasu fosforowego, związki chemiczne zawierające fosfor. Jest to pierwiastek, który jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania organizmu, ponieważ:

• jest składnikiem kwasów nukleinowych (DNA),
  
• wpływa na gospodarkę wapnia,
  
• buduje kości,
  
• bierze udział w procesach energetycznych (składnik ATP).
  

Ponieważ fosfor jest jednym z pierwiastków, które są niezbędne dla rozwoju roślin, szczególnie we wczesnym okresie wzrostu, często jest składnikiem odżywek stymulujących ich wzrost. Razem z wapniem dodawany jest także jako dodatek do pasz dla zwierząt. W przemyśle spożywczym związki fosforu wykorzystywane są jako konserwanty oraz substancje nadające odpowiednie właściwości produktom.

Fosforany jako dodatek do żywności

Fosforany są dodawane w większości przypadków do wędlin. Dzięki nim zachowują one odpowiednią konsystencję, zyskują sprężystość i można do nich dodać więcej wody. Choć obecnie powstała moda na ich unikanie, fosforany uważane są za substancje bezpieczne, a normy dodawania ich do żywności są regulowane przez przepisy Unii Europejskiej, dlatego nie należy się ich nadmiernie obawiać. Należy też pamiętać, że związki fosforu występują naturalnie w wielu produktach spożywczych (na przykład brokułach, słoneczniku czy sardynkach).

Choć fosforany nie są same w sobie szkodliwe, przewlekła i nadmierna podaż fosforu do organizmu może wpłynąć negatywnie na gospodarkę wapnia. Nie stwierdzono jednak możliwości groźnych zatruć tymi związkami.

Istnieją doniesienia o potencjalnych związkach fosforanów z zaburzeniami zachowania u dzieci, w tym nadpobudliwością ruchową i trudnościami z koncentracją, jednak nie zostały one potwierdzone przez badania.

Fosforany jako lek

Fosforany wykorzystuje się również jako leki. Stosuje się je w leczeniu:

• niedoborów fosforu (na przykład w odżywianiu pozajelitowym, alkoholizmie),
  
• osteomalacji,
  
• krzywicy,
  
• nadmiaru wapnia,
  
• wapniowej kamicy nerkowej,
  
• osteoporozy,
  
• pomocniczym zakażeń układu moczowego.
  

Fosforany stosuje się także jako środek przygotowujący do zabiegów diagnostycznych i operacyjnych jelita grubego.

Fosforany w moczu

Fosforany są związkami, które nie powinny znajdować się w moczu zdrowej osoby. Ich obecność może świadczyć o:

• fosforanowej kamicy dróg moczowych – stosunkowo rzadka odmiana tej choroby, która występuje na skutek zbyt dużej ilości fosforanów w diecie oraz obecności bakterii zmieniających pH w nerkach, przez co wytrącają się kryształy fosforu;
  
• nadmiernej podaży fosforu w diecie;
  
• infekcjach dróg moczowych – wówczas w badaniu powinny pojawić się także leukocyty i bakterie.
  

Najczęstszą przyczyną obecności fosforanów w moczu u dzieci jest zbyt duża ilość dostarczanego fosforu – najczęściej pochodzi on z wypijanych przez nie słodkich napojów. Zmiana diety powinna unormować wyniki, jeżeli jednak obecności fosforanów towarzyszy podniesienie innych parametrów, należy niezwłocznie skontaktować się z lekarzem i podjąć leczenie.

Rodzaje fosforanów

Najczęściej wykorzystywane rodzaje fosforanów to:

• fosforan sodu (Na3PO4) – sodowa sól kwasu fosforowego; wykorzystywana do zmiękczania wody i jako składnik nawozów; dodawana do żywności jako regulator kwasowości (substancja alkalizująca) pod nazwą E339;
  
• fosforan potasu – sole potasowe kwasu fosforowego; wykorzystywane są jako substancja przeciwzbrylająca, regulująca kwasowość, stabilizująca, chelatująca i wspomagająca działanie przeciwutleniaczy; stosuje się je głównie w szampanie, napojach bezalkoholowych, mrożonych deserach, winach owocowych, napojach dla sportowców, przekąskach opartych na ziemniakach oraz w przemyśle kosmetycznym – jako składnik szamponów i płynów do usuwania skórek przy paznokciach; oznacza się go jako E340;
  
• fosforan wapnia (Ca3(PO4)2) – sól wapniowa kwasu fosforowego; wykorzystywana głównie jako składnik nawozów;
  
• ortofosforany – sole kwasu ortofosforowego; dodawane do nawozów sztucznych i wykorzystywane w przemyśle, na przykład podczas spawania.
  

Fosforany – objawy przedawkowania

Fosfor jest pierwiastkiem niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka, jednak przyjmowany w nadmiarze może doprowadzić do:

• zaburzeń oddychania,
  
• zaburzeń gospodarki wapnia,
  
• zaburzeń gospodarki witaminy D,
  
• tworzenia się zwapnień w mięśniach i nerkach,
  
• drgawek,
  
• ataków tężyczki.
  

Przedawkowanie fosforu jest raczej mało prawdopodobne. Do objawów tych najczęściej dochodzi na skutek stosowania leków zawierających ten pierwiastek.

Fosforany w wodzie

Fosforany używane jako składnik sztucznych nawozów mogą być wypłukiwane przez deszcze i docierać do zbiorników wodnych. W ten sposób stają się przyczyną nadmiernej eutrofizacji wód, czyli zarastania ich przez rośliny i zbyt dużej kolonizacji przez bakterie, na przykład sinice.