Trzustka jest narządem o strukturze gruczołowej, mieszczącym się w przestrzeni zaotrzewnowej jamy brzusznej. Funkcjonalnie dzieli się na część zewnątrzwydzielniczą, która dostarcza enzymów trawiennych, oraz część wewnątrzwydzielniczą, produkującą i wydzielającą – w zależności od potrzeb – hormony, takie jak insulina i glukagon.

Lokalizacja i budowa makroskopowa trzustki

Trzustka położona jest poziomo w tylnej części jamy brzusznej, w przestrzeni zaotrzewnowej. Znajduje się pomiędzy 1 i 2 kręgiem lędźwiowym (L1–L2) a żołądkiem. Jest narządem o budowie zrazikowej – składa się z mniejszych części (zrazików) otoczonych wspólną torebką. Tkankę gruczołową otacza często powłoka tłuszczowa, która stanowi zabezpieczenie miękkiej struktury narządu przed skutkami urazów mechanicznych.

Zraziki mają zwykle własne unerwienie oraz unaczynienie. Sok trzustkowy jest wyprowadzany kanalikami do przewodu trzustkowego, którego zakończenie znajduje się w ścianie dwunastnicy, tworząc charakterystyczne uwypuklenie, zwane brodawką dwunastniczą Vatera. Dochodzi do niej również przewód żółciowy wspólny, prowadzący z wątroby i pęcherzyka żółciowego.

Makroskopowo trzustkę dzieli się na głowę (znajdującą się po stronie prawej, otoczoną przez pętlę dwunastnicy), trzon i ogon. Większa część tego wydłużonego narządu o nieregularnym przekroju jest ułożona po lewej stronie linii pośrodkowej ciała.

Mikroskopowa budowa trzustki

Budowa mikroskopowa trzustki pozwala na wyróżnienie kilku rodzajów elementów, które odpowiadają za dwie podstawowe jej funkcje: zewnątrz- i wewnątrzwydzielniczą.

Część zewnątrzwydzielniczą tworzą komórki śródpęcherzykowe, odpowiedzialne za produkcję licznych enzymów, oraz komórki kubkowe produkujące śluz. Mieszanina tych składników to sok trzustkowy, który powstaje w ilości od 0,5 do nawet 2 litrów na dobę. Bierze on udział w trawieniu pokarmów w dwunastnicy i dalszych odcinkach jelita.

Część wewnątrzwydzielniczą stanowią przede wszystkim tzw. wyspy trzustkowe Langerhansa. Nazwa pochodzi od nazwiska badacza, który je jako pierwszy opisał. Są one rozproszone w miąższu całego narządu – nie stanowią odrębnej jego części. W obrębie wysp identyfikuje się kilka rodzajów komórek (A, B, D, F), które produkują różnego typu hormony i inne białka.

Enzymy trawienne trzustki

Enzymy wydzielane w soku trzustkowym spełniają ważna rolę w trawieniu treści pokarmowej i rozkładzie na elementy prostsze węglowodanów, białek i tłuszczów. Najważniejsze z nich to:

• amylaza,
  
• trypsynogen,
  
• chymotrypsynogen,
  
• lipaza trzustkowa,
  
• fosfolipaza,
  
• karboksypeptydaza.
  

Część z tych substancji produkowana i wydzielana jest w postaci nieaktywnych proenzymów, by uniknąć samostrawienia trzustki. Ich ostateczna przemiana w silnie działające enzymy zachodzi w świetle jelita pod wpływem wydzielanych tam substancji (m.in. enterokinazy), zasadowego pH (w obecności żółci) albo przy udziale wcześniej aktywowanych hormonów.

Hormony trzustkowe i ich funkcja

Najważniejsze hormony wydzielane przez trzustkę to insulina i glukagon. Wspólnie regulują one gospodarkę węglowodanową. Insulina powoduje zwiększenie przenikania glukozy do komórek i gromadzenie jej zapasów (głównie w mięśniach i wątrobie) w postaci glikogenu. Jest to wielocukier, który stanowi zapasowy materiał energetyczny dla organizmu.

Glukagon ma działanie odwrotne – podnosi poziom glukozy we krwi, zwiększając jej dostępność w sytuacji stresowej, podczas wysiłku fizycznego lub intelektualnego. Powoduje również glikogenolizę – proces rozpadu glikogenu. Z jednej jego cząsteczki uzyskuje się nawet 100 000 cząsteczek glukozy i organizm może ją szybko wykorzystać.

Niedobór insuliny prowadzi do powstania jednej najgroźniejszych i jednocześnie relatywnie często występujących chorób – cukrzycy typu I. Jeśli trzustka nie produkuje dostatecznej ilości hormonu, choremu, który nie podejmie leczenia, grozi śmierć.

Niektóre z komórek wysp trzustkowych Langerhansa produkują również inne potrzebne hormony, np. somatostatynę modulującą wydzielanie hormonu wzrostu.

Więcej o insulinie dowiecie się z filmu:

Budowa trzustki a jej częste choroby

Budowa i położenie trzustki oraz produkowane przez nią substancje mają znaczny wpływ na przebieg procesów chorobowych w obrębie tego narządu. Umiejscowienie w tylnej części jamy brzusznej sprawia, że jego schorzenia są relatywnie późno rozpoznawane, szczególnie jeśli lokalizują się w lewej części trzonu lub w ogonie. Opóźnia to wdrożenie właściwego leczenia. Trudno wyczuć powiększenie trzustki wskutek zapalenia, obecności torbieli lub nowotworu. Często pierwszym objawem raka trzustki jest (w przypadku ucisku guza na przewód żółciowy lub trzustkowy) żółtaczka albo ostre zapalenie trzustki. Podobny efekt może przynieść zablokowanie brodawki Vatera przez kamienie żółciowe. Rozwijające się ostre zapalenie przebiega zwykle gwałtownie, z bardzo silnymi dolegliwościami. Może prowadzić do zapalenia otrzewnej oraz zagrożenia życia chorego wskutek wstrząsu, odwodnienia, niedoboru insuliny. Niekontrolowane uwalnianie się z przewodów enzymów trawiennych i ich aktywacja w obrębie miąższu trzustki mogą spowodować jej samostrawienie lub martwicę.