Zespół Zellwegera to stosunkowo rzadko występująca choroba peroksysomalna, która opisana została po raz pierwszy w 1964 roku przez pediatrę Hansa Ulricha Zellwegera z University of Iowa. To właśnie jego nazwisku zawdzięcza swoją nazwę, którą wprowadził w 1969 roku genetyk John Marius Opitz. Zespół Zellwegera był pierwszą chorobą, której patomechanizm powiązano z peroksysomami.

Zespół Zellwegera – co to takiego?

Zespół Zellwegera (z ang. Zellweger syndrome, ZS) w nomenklaturze medycznej znany jest także jako zespół mózgowo-wątrobowo-nerkowy. Zaliczany jest do grupy chorób peroksysomalnych. To heterogenna grupa zaburzeń metabolicznych, za pojawienie się których odpowiadają nieprawidłowości w obrębie struktury i funkcji peroksysomu (z łac. peroxysomum). To zwane niegdyś mikrociałkiem organellum komórkowe uczestniczy w biosyntezie i metabolizmie kwasów tłuszczowych oraz błonowych fosfolipidów, degradacji długołańcuchowych kwasów tłuszczowych (z ang. very long chain fatty acids, VLCFA). Dokładnie choroba Zellwegera należy do schorzeń zaburzonej biogenezy peroksysomu (z ang. peroxisomal biogenesis disorders, PBD), gdzie oprócz niej wymienia się również niemowlęcą postać choroby Refsuma, neonatalną adrenoleukodystrofię i chondrodystrofię rizomeliczną. Częstość ich występowania wynosi 1:50000 (USA) i 1:500000 (Polska). Za powstanie zespołu Zellwegera odpowiadają mutacje zachodzące w genach PEX, które kodują białka peroksysomalne. To choroba autosomalna recesywna.

Kiedy warto wykonać badania genetyczne? Dowiesz się tego z filmu:

Objawy zespołu Zellwegera

Zespół Zellwegera charakteryzuje się dysmorfią twarzowo-czaszkową. Typowe dla chorych są: tzw. fałd mongolski (fałd powieki górnej, który zasłania wewnętrzny kąt oka), pozbawione wyrazu twarze, spłaszczona potylica, szpary powiekowe ustawione skośnie w górę, szeroka nasada nosa, wysoko wysklepione podniebienie, małożuchwie i wysokie czoło. Stwierdza się również hepatomegalię (powiększenie wątroby) i głębokie upośledzenie psychoruchowe.

W zespole Zellwegera dochodzi do zaburzeń mielinizacji (nieprawidłowego tworzenia mieliny – substancji pokrywającej komórki nerwowe, która tworzy swoistą powłokę izolacyjną) i zaburzeń rozwojowych ośrodkowego układu nerwowego. Dodatkowo występują zaburzenia obwodowego układu nerwowo-mięśniowego. U chorych stwierdza się hipotonię (stan zmniejszonego napięcia mięśniowego), drgawki, głęboką wiotkość. Dodatkowo trudności z przyjmowaniem pokarmów – niechęć do ssania, co wpływa na słaby przyrost masy ciała, retinopatię (proces chorobowy w obrębie siatkówki oka), zaćmę (choroba oczu prowadząca do zmętnienia soczewki). U chorych odnotowuje się nieprawidłowości w zapisie EEG, czyli elektroencefalografii służącej do badania bioelektrycznej czynności mózgu.

Niekiedy występuje wielotorbielowatość nerek (z ang. polycystic kidney disease, PKD), u chłopców wnętrostwo (niewłaściwe umieszczenie jednego lub obu jąder w jamie brzusznej lub kanale pachwinowym) i spodziectwo (wada polegająca na lokalizacji ujścia cewki moczowej na brzusznej stronie prącia), a u dziewczynek klitoromegalia, czyli przerost łechtaczki. W obrazie rentgenowskim u około połowy chorych widoczne jest „cętkowanie” kości. Obserwuje się wysoki poziom żelaza, kwasów żółciowych, transaminaz wątrobowych.

Badacze podkreślają, że postać niemowlęca choroby Refsuma i noworodkowa adrenoleukodystrofia przypominają w dużym stopniu zespół Zellwegera. Typowy jest dla nich łagodniejszy przebieg i dłuższy czas przeżycia.

Zobacz film i dowiedz się wszystkiego o chorobach rzadkich:

Diagnostyka i leczenie zespołu Zellwegera

W diagnostyce chorób peroksysomalnych oprócz stwierdzenia typowego obrazu klinicznego zastosowanie znajdują specyficzne markery biochemiczne. Zespół Zellwegera na chwilę obecną jest nieuleczalny. Terapia skupia się na łagodzeniu rozmaitych objawów, przez co wymaga współpracy specjalistów wielu dziedzin. Dotychczas podjęte próby leczenia skupiające się na obniżeniu poziomu VLCFA przy zastosowaniu trioleinianu glicerolu (z ang. glycerol trioleate, GTO) czy kwasu dokozaheksaenowego (z ang. docosahexaenoic acid, DHA) nie wykazały pozytywnego efektu klinicznego. Chorzy umierają w większości przypadków w wieku niemowlęcym (przed upływem pierwszego roku życia).

Diagnostyka prenatalna zespołu Zellwegera

W przypadku ciąż wysokiego ryzyka istnieje możliwość przeprowadzenia biopsji kosmówki (zewnętrzna błona płodowa) w kierunku VLCFA. To metoda diagnostyki prenatalnej wykonywana głównie w 11–14 tygodniu ciąży. Polega na przezszyjkowej lub przezbrzusznej biopsji kosmków kosmówki pod kontrolą USG. Dodatkowo w sytuacji, gdy rodzice – nosiciele mają allele powodujące chorobę, warto udać się do poradni genetycznej.