Świadomość to – w medycznym rozumieniu tego pojęcia – fizjologiczny stan ośrodkowego układu nerwowego (OUN), w którym człowiek prawidłowo odbiera zjawiska zachodzące w jego otoczeniu (ma pojęcie miejsca, czasu, sytuacji – świadomość allopsychiczna), a także zdaje sobie sprawę ze zjawisk wewnętrznych (doświadcza własnego ja, treści swoich procesów myślowych, emocji, zachowań – świadomość autopsychiczna). Osoba świadoma jest w stanie odbierać bodźce i adekwatnie na nie reagować. Zaburzenia świadomości to symptom zmian chorobowych w organizmie. Wiele z nich stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia, a nawet życia.
Ilościowe zaburzenia świadomości
W pierwszym kontakcie z chorym lekarz zazwyczaj określa stan jego świadomości pod kątem zaburzeń ilościowych. W praktyce oznacza to ustalenie stopnia zawężenia odbioru rzeczywistości i własnej osoby, do jakiego dochodzi pomiędzy stanem pełnej, prawidłowej świadomości a śpiączką. Do oceny stanu świadomości pacjenta służy tzw. skala Glasgow, w której określa się stopień współpracy badanego w zakresie otwierania oczu, kontaktu słownego i reakcji ruchowej.
Pierwszym stadium zaburzeń ilościowych jest przymglenie świadomości (obnubilatio) – stan zbliżony do tego, w jakim osoby zdrowe znajdują się tuż przed zaśnięciem. Chory jest zdezorientowany i wykazuje lekką inkoherencję myślenia (splątanie). Otoczenie i własne przeżycia spostrzega jak przez mgłę, nie zawsze rozpoznaje znajome osoby, ma trudność w zapamiętywaniu i odtwarzaniu wspomnień oraz zaburzoną orientację w czasie. Na pytania odpowiada zdawkowo i z opóźnieniem. Stan taki może być spowodowany wyczerpaniem organizmu – długotrwałą bezsennością, przewlekłymi infekcjami. Przyczynami przymglenia mogą być także urazy, guzy mózgu oraz początkowa faza schizofrenii.
Nasilenie powyższych objawów to senność patologiczna (somnolencja). Chory wykazuje dodatkowo skłonność do częstego zasypiania, niezależnie od dobowego rytmu snu i czuwania. Można nawiązać z nim krótkotrwały kontakt słowny, ale w tym celu należy stosować silne bodźce (np. głośne mówienie). Somnolencja najczęściej spowodowana jest czynnikami toksycznymi, zakaźnymi lub organicznymi uszkodzeniami mózgu.
Kolejne stadium to półśpiączka (sopor). Z chorym nie można już nawiązać kontaktu słowno-logicznego, nawet przy zastosowaniu silnych bodźców. Występuje osłabienie odruchów okostnowych i ścięgnistych. Zachowana jest jedynie reaktywność na bodźce bólowe.
Przyczynami tego stanu są zwykle zatrucia, ciężkie choroby ogólnoustrojowe albo urazy powodujące uszkodzenie OUN. Najcięższym z ilościowych zaburzeń świadomości jest śpiączka (koma), w której chory przestaje reagować na jakiekolwiek bodźce. Następuje zniesienie wszelkich odruchów, co prowadzi do zaniku czynności fizjologicznych. Kontrolowana śpiączka występuje w stanie narkozy. Jako stan patologiczny najczęściej wywołana jest silnym urazem (np. stłuczeniem pnia mózgu) lub stanowi powikłanie chorób, takich jak cukrzyca, mocznica, encefalopatia wątrobowa czy zapalenie mózgu. Stan śpiączki może prowadzić do śmierci.
Jakościowe zaburzenia świadomości
Diagnostyka zaburzeń świadomości obejmuje ustalenie charakteru jakościowych zmian w zakresie funkcjonowania psychiki chorego – jego orientacji w rzeczywistości i postrzeganiu samego siebie. Zespół majaczeniowy, zwany także deliryjnym (występuje m.in. w stanie upojenia alkoholowego), pojawia się pod wpływem działania środków toksycznych, w psychozach, urazach mózgu lub przy wysokiej gorączce. Charakteryzuje się: zaburzoną orientacją allopsychiczną, występowaniem omamów, urojeń, stanów lękowych, gwałtownymi zmianami nastroju i silnym pobudzeniem psychomotorycznym. Powoduje czasową amnezję z okresu największego nasilenia objawów. Jakościowe zaburzenie świadomości to także zespół zamroczeniowy (pomroczny).
Najczęściej zdarza się w przebiegu epilepsji, ale mogą go także spowodować środki toksyczne. Przykładami zamroczenia są np. fuga, somnambulizm. Objawy pojawiają się nagle i trwają od kilku dni do kilku tygodni. Należą do nich: brak orientacji autopsychicznej i allopsychicznej, zniesienie kontaktu z otoczeniem, nieprzewidywalne, gwałtowne reakcje i emocje, chaotyczne zachowania odbiegające od typowych dla chorego, zapętlenie (ruchowe, słowne), zawężenie świadomości, omamy. Po ustąpieniu objawów zwykle następuje niepamięć całego okresu zamroczenia.
Złożonym stanem zamroczeniowo-majaczeniowym jest zespół onejroidalny (snopodobny) – stan zbliżony do płytkiego snu. Przyczyny jego występowania są podobne jak w przypadku wyżej opisanych zespołów. Objawy charakterystyczne dla tego zaburzenia świadomości to: występowanie omamów, które przypominają marzenia senne i układają się w określoną fabułę, dezorientacja allopsychiczna i autopsychiczna, zmienny nastrój (zależny od treści omamów), amnezja o szerszym zakresie i dłuższym czasie trwania niż w zespole majaczeniowym.
Wśród jakościowych zaburzeń świadomości wyróżnia się zespół splątaniowy (amentywny), który towarzyszy ciężkim dysfunkcjom mózgu, najczęściej w przebiegu chorób ogólnoustrojowych lub psychoz endogennych. Cechują go: silne splątanie myślowe, głęboka dezorientacja w czasie i miejscu, a także wobec własnej osoby, duże pobudzenie ruchowe, ograniczone do niewielkiej przestrzeni, omamy, urojenia, całkowita niepamięć. Kontakt z chorym jest znacznie utrudniony.
Zaburzenia świadomości – leczenie
Zaburzenia świadomości są stanami wymagającym pilnej pomocy specjalistycznej. Chory może być niebezpieczny dla siebie i otoczenia. Przede wszystkim jednak przyczyny zaburzeń świadomości to najczęściej poważne schorzenia lub urazy, stanowiące zagrożenie dla zdrowia, a nawet życia. Przeprowadzenie wywiadu z pacjentem jest najczęściej utrudnione lub w ogóle niemożliwe, toteż w ustalaniu przyczyn i przebiegu choroby nieoceniona jest pomoc rodziny. Postępowanie diagnostyczne opiera się na badaniach laboratoryjnych i obrazowych, a także na obserwacji chorego, który zwykle wymaga hospitalizacji. Leczenie musi być ukierunkowane na chorobę zasadniczą.