Układ przywspółczulny uaktywnia się podczas spoczynku, z kolei układ współczulny w momentach wymagających intensywnych działań, na przykład w sytuacjach stresowych. Razem tworzą autonomiczny układ nerwowy (termin ten został wprowadzony przez brytyjskiego fizjologa Johna Newporta Langleya w 1889 roku).

Układ przywspółczulny i współczulny jako autonomiczny układ nerwowy

Autonomiczny układ nerwowy (AUN) jest podstawowym regulatorem procesów zachodzących wewnątrz organizmu. W przeciwieństwie do somatycznego układu nerwowego reguluje czynności niezależne od woli. Do jego funkcji należą:

• regulacja czynności narządów wewnętrznych oraz metabolizmu,
• regulacja czynności układu krążenia,
• utrzymanie homeostazy wewnątrzustrojowej,
• modulacja układu odpornościowego.

Autonomiczny układ nerwowy dzieli się na układ przywspółczulny (parasympatyczny) oraz współczulny (sympatyczny). Większość narządów wewnętrznych unerwiona jest przez oba układy, których działanie jest antagonistyczne, czyli przeciwstawne. Do wyjątków należą gruczoły potowe, mięśnie gładkie naczyń krwionośnych, nerki, wątroba oraz tkanka tłuszczowa, które unerwione są jedynie przez układ współczulny. W sytuacjach stresowych przeważa działanie układu współczulnego, a w stanie spoczynku lub spokoju bardziej aktywny jest układ przywspółczulny.

Do składowych autonomicznego układu nerwowego zalicza się:

• ośrodki nerwowe znajdujące się przede wszystkim w mózgowiu,
• drogi nerwowe odśrodkowe, które przekazują impulsy z ośrodków nerwowych do efektorów, a więc narządów,
• drogi nerwowe dośrodkowe, które przekazują impulsy z receptorów w narządach wewnętrznych do ośrodków nerwowych.

Włókna nerwowe biegnące w drogach nerwowych dzieli się na przedzwojowe i zazwojowe, w zależności od tego, czy dochodzą lub odchodzą od zwoju nerwowego leżącego blisko unerwianego narządu. Z porównania układu współczulnego i przywspółczulnego wynika, że mają działanie przeciwstawne, jednakże niezbędne do zachowania homeostazy.

Układ przywspółczulny jest aktywny głównie podczas spoczynku. Skupia się przede wszystkim na oszczędzaniu energii i podtrzymywaniu podstawowych funkcji organizmu w czasie minimalnej aktywności. W przeciwieństwie do układu współczulnego jego eliminacja uniemożliwia życie. Włókna nerwowe przywspółczulne wychodzą z pnia mózgu i części krzyżowej rdzenia kręgowego, a większość z nich przebiega wraz z nerwem błędnym, a także nerwami czaszkowymi III, VII oraz IX. Neurotransmiterem układu przywspółczulnego jest acetylocholina, która pobudza receptory nikotynowe i muskarynowe.

Zobacz film i dowiedz się jak działa układ nerwowy:

Do czynności przywspółczulnego układu nerwowego zalicza się:

• zwężanie oskrzeli,
• wydzielanie dużej ilości śliny,
• zwalnianie akcji serca,
• rozszerzanie naczyń krwionośnych,
• nasilanie motoryki przewodu pokarmowego,
• kurczenie pęcherza moczowego,
• zwiększone wydzielanie insuliny,
• zwiększone wydzielanie łez i potu.

W medycynie często stosuje się leki parasympatykomimetyczne (np. pirydostygmina) oraz parasympatykolityczne (np. atropina), które odpowiednio pobudzają lub hamują funkcje przywspółczulnego układu nerwowego.

Czym jest układ współczulny?

Układ współczulny uaktywnia się w sytuacjach stresowych i wymagających dużych nakładów energetycznych. Z tego względu nazywany jest systemem walki-ucieczki. Nie jest niezbędny do życia, jednakże jego brak staje się widoczny w sytuacjach stresowych. Ośrodki układu współczulnego znajdują się w rdzeniu kręgowym, przede wszystkim w odcinku piersiowym i lędźwiowym.

Neurotransmiterem układu współczulnego jest acetylocholina (neurony przedzwojowe) oraz noradrenalina (neurony zazwojowe).

Omawiając układ współczulny, należy również wspomnieć o nadnerczach. Rdzeń nadnerczy jest organem układu współczulnego. Wydziela noradrenalinę i adrenalinę, które pobudzają odpowiednie receptory w narządach wewnętrznych.

Do funkcji układu współczulnego zalicza się:

• rozszerzanie źrenicy,
• zwiększanie siły skurczu serca,
• zwężanie naczyń krwionośnych układu pokarmowego,
• rozszerzanie oskrzeli,
• zwalnianie perystaltyki jelit,
• zwiększanie stężenia glukozy we krwi,
• wydzielanie małej ilości gęstej śliny,
• hamowanie wydzielania enzymów trawiennych,
• zatrzymanie moczu poprzez skurcz mięśnia zwieracza cewki moczowej.

Czym jest jelitowy układ nerwowy? Jaki ma związek z przywspółczulnym układem nerwowym?

Jelitowy układ nerwowy jest oddzielną częścią układu nerwowego, która kontroluje funkcje układu pokarmowego. Część jelitowa układu nerwowego również składa się z układu współczulnego i przywspółczulnego. Część przywspółczulna pobudza przewód pokarmowy, z kolei aktywacja układu współczulnego wywołuje rozkurcz mięśniówki gładkiej przewodu pokarmowego i zahamowanie perystaltyki.

Bibliografia:

1. A. Bochenek, M. Reicher, Anatomia Człowieka, t. V, Warszawa 1989.
2. W. Z. Traczyk, A. Trzebski, Fizjologia człowieka z elementami fizjologii stosowanej i klinicznej, Warszawa 2007.
3. S. J. Konturek, Fizjologia człowieka, wydanie II, Warszawa 2014.
4. J. Sokołowska-Pituchowa, Anatomia człowieka. Podręcznik dla studentów medycyny, Warszawa 1983.