Toczeń układowy (SLE) to zespół chorobowy, którego przyczyną jest nadmierna reakcja układu odpornościowego na bodźce pochodzące z własnych tkanek. Powoduje ona powstawanie zmian chorobowych w różnych narządach wewnętrznych oraz na skórze. Jej leczenie jest długotrwałe i oprócz działania objawowego może doprowadzić do spowolnienia procesu, ograniczenia lub wyeliminowania groźnych dla życia powikłań oraz podtrzymania normalnej aktywności życiowej.

Przyczyny tocznia układowego

Toczeń układowy rozwija się wskutek wzmożonej reakcji organizmu, jednak powstanie nadmiernej aktywności układu immunologicznego wobec własnych tkanek chorego może być spowodowane pewnymi czynnikami zewnętrznymi. Należą do nich:

• nadmierna ekspozycja na słońce, powodująca wzmożone działanie komórek układu odpornościowego w obrębie skóry i przeniesienie tej aktywności na inne tkanki,
  
• niektóre infekcje, kontakt (szczególnie przewlekły) z pewnymi substancjami toksycznymi, lekami,
  
• nawyki żywieniowe (duża zawartość tłuszczów w spożywanych pokarmach),
  
• palenie papierosów.
  

Choroba rozwija się zwykle u osób dorosłych, bardzo rzadko w okresie młodzieńczym, a ponad dziewięćdziesiąt procent zachorowań dotyczy kobiet.

Objawy tocznia układowego

Toczeń układowy rumieniowaty może przyjmować wiele postaci klinicznych, manifestujących się zarówno objawami ogólnymi, jak i dotyczącymi poszczególnych układów i narządów. Ponieważ symptomy te nie pojawiają się wyłącznie w przebiegu SLE, każdy z nich powinien być dokładnie analizowany i poddany diagnostyce różnicowej, aby wykluczyć jego związek z inną chorobą.

Ze względu na małą specyficzność zmian chorobowych rozpoznanie opiera się na wystąpieniu minimum 4 objawów z grupy kilkunastu najbardziej typowych.

Są to najczęściej:

• charakterystyczny rumień na twarzy o kształcie skrzydeł motyla (stąd nazwa toczeń układowy rumieniowaty),
  
• zmiany skórne o typie pokrzywki, łuszczących się grudek albo licznych niewielkich rumieni obrączkowych (koliste zaczerwienienia z obrzękiem i z przejaśnieniem pośrodku),
  
• zapalenia nerek z białkomoczem, prowadzące często do niewydolności układu wydalniczego,
  
• zapalenia wsierdzia, osierdzia, opłucnej, naczyń krwionośnych,
  
• przyspieszony rozwój miażdżycy naczyń z wtórnymi objawami przewlekłego lub ostrego niedokrwienia mózgu lub serca (w tym zwiększona częstotliwość występowania udarów i zawałów),
  
• zapalenia i przewlekłe dolegliwości bólowe stawów,
  
• nasilona osteoporoza.
  

Chorzy mogą zgłaszać też inne dolegliwości, np. objaw Raynaud (napadowe, spowodowane skurczem naczyń niedokrwienie palców), przerzedzanie się włosów, problemy neurologiczne lub hematologiczne. W SLE z tzw. zespołem antyfosfolipidowym może dochodzić do powtarzających się poronień lub całkowitej bezpłodności.

Choroba przebiega rzutami – z okresami zaostrzeń i remisji. W kolejnych nawrotach objawy mogą dotyczyć tych samych lub czasem innych narządów niż w poprzednich epizodach.

Wstępnie postawioną diagnozę można potwierdzić badaniem poziomu przeciwciał przeciwjądrowych (ANA) oraz antyfosfolipidowych. Serologiczny odczyn kiłowy może w toczniu układowym dawać fałszywie pozytywny wynik.

Toczeń układowy – leczenie

Leczenie tocznia układowego jest powiązane z rytmem nawrotów choroby. Celem jest przede wszystkim ograniczenie reaktywności układu immunologicznego, tak aby spustoszenie poczynione w narządach przez przeciwciała atakujące tkanki było jak najmniejsze.

W terapii ogólnych, łagodnych symptomów SLE stosuje się niesterydowe leki przeciwzapalne. Zmiany intensywniejsze i powodujące poważne zaburzenia pracy nerek lub układu krążenia leczy się preparatami glikokortykosteroidowymi, immunosupresyjnymi lub przeciwmalarycznymi.

Zmiany narządowe wymagają dodatkowo odpowiedniego leczenia specjalistycznego.

Toczeń układowy a ciąża

Chora na toczeń układowy kobieta może zajść w ciążę, prawidłowo ją donosić i urodzić zdrowe dziecko. Istotne jest to, aby cały proces przebiegł w fazie remisji choroby, kiedy zmiany są maksymalnie ograniczone. Zaostrzenie przebiegu SLE w tym okresie może stanowić zagrożenie dla płodu. Niektóre postacie choroby, powiązana z nią niewydolność krążenia lub nerek, są przeciwwskazaniem do zajścia w ciążę.

Specyficzny zespół stanowi występowanie objawów tocznia układowego u noworodków i niemowląt. Objawy są powodowane przez przeciwciała matki przechodzące do krwi płodu przez łożysko. Ponieważ ich stężenie zmniejsza się stopniowo po porodzie, objawy ustępują zwykle w ciągu kilku pierwszych miesięcy życia dziecka.

Dieta w toczniu układowym

Ze względu na stwierdzone korelacje dużej podaży lipidów z rozwojem choroby, zaleca się dietę o obniżonej zawartości tłuszczów.

Toczeń układowy – rokowanie

Ze względu na różnorodny przebieg kliniczny i stopień ciężkości objawów, rokowanie w toczniu układowym ustala się indywidualnie dla każdego pacjenta. Choroba ma jednak charakter postępujący, a kolejne rzuty choroby zwiększają ryzyko wystąpienia powikłań i skrócenia przeżycia, dlatego regularna opieka medyczna w poradni reumatologicznej i wczesne reagowanie na kolejne rzuty choroby ma podstawowe znaczenie.