Osierdzie, inaczej worek osierdziowy to błona w kształcie worka, w której znajduje się serce człowieka. Osierdzie składa się z dwóch warstw – wewnętrznej blaszki trzewnej osierdzia i zewnętrznej blaszki ściennej. Między nimi jest jama osierdzia. Fizjologicznie w jamie osierdzia znajduje się płyn surowiczy w niewielkiej ilości. Rolą worka osierdziowego jest ochrona serca przed urazami, łączenie przepony i mostka oraz zapobieganie nadmiernemu rozszerzeniu serca podczas jego pracy.

Co to jest tamponada serca i jak powstaje? Definicja, czynniki ryzyka tamponady

Tamponada serca to zjawisko polegające na tym, że jama osierdzia wypełnia się płynem surowiczym lub krwią. Na skutek tego ciśnienie w osierdziu rośnie, przez co worek osierdziowy uciska prawą stronę serca i utrudnia wpływanie do niego krwi. W konsekwencji zaburza również jej wypływanie z serca.

W miarę przybywania krwi lub płynu w worku osierdziowym tamponada coraz bardziej ogranicza pracę serca i może powodować zatrzymanie krążenia i zgon. Wówczas bezpośrednią przyczyną śmierci jest zatrzymanie pracy serca na skutek jego silnego ucisku. Wyróżnia się tamponadę ostrą – w kilka minut powodującą objawy, oraz tamponadę podostrą – objawiającą się w kilka godzin lub nawet do 4-5 dni od momentu rozpoczęcia gromadzenia się cieczy w jamie osierdzia.

Tamponada jest skutkiem bezpośrednim uszkodzenia serca podczas zawału mięśnia sercowego, urazu mechanicznego serca, np. w wyniku wypadku samochodowego, upadku z dużej wysokości czy otrzymania rany kłutej, zapalenia osierdzia lub pęknięcia tętniaka aorty umiejscowionego w części wstępującej tej tętnicy. Stan zapalny osierdzia tworzy się w wyniku infekcji bakteryjnej lub wirusowej albo w przebiegu choroby nowotworowej. Zapalenie worka osierdziowego możliwe jest też w ostrej niewydolności wątroby bądź nerek.

Tamponada serca może wystąpić również podczas inwazyjnych zabiegów kardiologicznych, takich jak angiografia naczyń wieńcowych, przezskórna angioplastyka wieńcowa czy przezskórna angioplastyka wieńcowa z założeniem stentu lub implantowanie układu stymulującego serca zwanego potocznie rozrusznikiem serca.

Objawy tamponady serca

Ostra tamponada serca objawy daje tuż po nagłym wzroście ciśnienia w osierdziu, a tamponada podostra, w której wzrost ciśnienia jest wolniejszy – po kilku godzinach lub nawet po kilku dniach (zwykle po zawale serca).

Gdy ciśnienie w osierdziu jest na tyle duże, że zaburza pracę serca, występują symptomy:

• duszność nasilająca się w pozycji leżącej,
  
• przyspieszone tętno,
  
• pojawiający się nagle kaszel,
  
• szybkie męczenie podczas nawet niewielkiego wysiłku fizycznego,
  
• omdlenia lub utrata przytomności,
  
• ból w klatce piersiowej – nie jest charakterystyczny,
  
• obniżenie skurczowego ciśnienia tętniczego krwi podczas wdechu,
  
• ze względu na płyn w osierdziu ciche bicie serca,
  
• zimna i blada skóra.
  

Wstrząs kardiogenny w wyniku poważnego zaburzenia pracy serca powoduje spadek ciśnienia krwi i wzrost tętna. Przez to dochodzi do niedotlenienia mózgu, a następnie całego organizmu i do śmierci. Dlatego bardzo ważne dla osób z tamponadą jest szybkie rozpoznanie i niezwłoczne udzielnie pomocy.

Rozpoznanie tamponady serca jest możliwe dzięki wystąpieniu tzw. triady Becka. To zespół trzech objawów, które, występując jednocześnie, świadczą o wypełnieniu osierdzia cieczą – spadek ciśnienia tętniczego krwi poniżej 100 milimetrów słupa rtęci, słabo słyszalne tony serca oraz nadmierne wypełnienie i poszerzenie żył szyjnych. Diagnozę potwierdza się podczas echokardiografii, czyli badania serca przy pomocy ultrasonografu, w badaniu z użyciem promieni Roentgena oraz elektrokardiografii.

Tamponada: pierwsza pomoc i leczenie

Pomocy choremu z tamponadą serca może udzielić wyłącznie lekarz, najlepiej dysponujący ultrasonografem. Wykonuje on perikardiocentezę – zabieg polegający na zmniejszeniu ciśnienia w worku osierdziowym dzięki ewakuacji płynu. Ilość płynu lub krwi w osierdziu zmniejsza się poprzez nakłucie osierdzia specjalną igłą i odciągnięcie cieczy. Nakłucie powinno odbywać się pod kontrolą ultrasonografu, by było precyzyjne i skuteczne.

Operacyjne leczenie tamponady serca to perikardiektomia. Polega na usunięciu części worka osierdziowego lub jego całości.

W warunkach sali operacyjnej leczy się też tamponadę nawracającą. Najczęściej jest ona rezultatem uszkodzenia tkanek i naczyń, z których płyn albo krew przedostaje się do worka osierdziowego – konieczna jest ich naprawa, by zatrzymać ten proces. Zwykle tamponada nawracająca powstaje u osób, które odniosły ciężkie obrażenia klatki piersiowej, np. w wyniku wypadku samochodowego, czy otrzymały rany kłute klatki piersiowej.