W komórkach ludzkiego organizmu nieustannie zachodzą procesy przemiany materii. Ich produkty uboczne, takie jak dwutlenek węgla, mocznik, amoniak i kwas moczowy, tworzą płyn tkankowy. Jego część przesącza się do naczyń limfatycznych, stając się w ten sposób chłonką. Chłonka jest następnie transportowana do nerek i wydalana. Jeżeli z jakichś powodów płyn nie może prawidłowo odpływać, gromadzi się, powodując tzw. obrzęk limfatyczny. W najgorszych przypadkach nazywa się go słoniowacizną.

Zobacz także: Układ limfatyczny – budowa i funkcje

Słoniowatość

Słoniowatość to ostatnie w czterostopniowej skali stadium rozwoju obrzęku limfatycznego. Poszczególne stadia charakteryzują się:

• I stopień – łagodny obrzęk stopy i podudzia, pojawia się pod koniec dnia, ustępuje po uniesieniu kończyny w górę;
  
• II stopień – obrzęk ustępuje po nocnym wypoczynku, występuje stwardnienie skóry w przedniej części stopy, uchwycenie jej w fałd jest niemożliwe;
  
• III stopień – obrzęk jest stały, nie ustępuje po uniesieniu kończyny;
  
• IV stopień – obrzęk nie ustępuje, w widoczny sposób zniekształca kończynę, często towarzyszą mu zmiany zapalne;
  
• V stopień – kończyna jest zniekształcona, a skóra na niej pogrubiona. Obrzęk upośledza jej funkcje, pojawiają się zmiany mięśniowe.
  

Przyczyny słoniowatości

Słoniowacizna może mieć charakter pierwotny lub wtórny. Pierwotny obrzęk limfatyczny powodują zaburzenia samego układu chłonnego. Należą do nich:

• Aplazja naczyń limfatycznych – część naczyń chłonnych w ogóle się nie wykształciła
  
• Hipoplazja naczyń limfatycznych – układ limfatyczny nie jest wystarczająco rozwinięty; naczyń chłonnych jest zbyt mało lub są zbyt małe. Hipoplazja to najczęstsza przyczyna pierwotnego obrzęku limfatycznego.
  
• Hiperplazja naczyń limfatycznych – wady struktury naczyń chłonnych związane z nadmiarem komórek.
  

Wtórny obrzęk limfatyczny powstaje na skutek uszkodzenia układu limfatycznego. Jest częstym efektem operacyjnego i radiologicznego leczenia nowotworów. Mogą go powodować również złamania, zwichnięcia, infekcje grzybicze, bakteryjne, wirusowe i choroby reumatyczne. W krajach Ameryki Południowej, Azji i Afryki częstą przyczyną słoniowacizny jest zakażenie filarią Bancrofta. Jest to pasożyt przenoszony przez komary. Jego larwy osiadają i dojrzewają w węzłach chłonnych, powodując ich niedrożność, a co za tym idzie – obrzęki.

Słoniowatość nóg

Przyczyną wrodzonej słoniowatości nóg może być genetyczna choroba Milroya. Zazwyczaj powoduje obrzęk tylko w jednej kończynie, choć w niektórych przypadkach zaatakowane zostają obie nogi. Opuchliźnie towarzyszyć może zastój żółci i chłonki w jelitach, co utrudnia wchłanianie tłuszczów w organizmie. Obrzęk spowodowany chorobą dostrzega się zazwyczaj tuż po urodzeniu, choć czasami jest on zauważalny już podczas badań prenatalnych.

Przyczyną wtórnej słoniowacizny kończyn dolnych bywa usunięcie gruczołów chłonnych znajdujących się w pachwinie. Powoduje to powstanie bariery uniemożliwiającej usuwanie limfy z nogi, przez co płyn zbiera się w kończynie. U mężczyzn gruczoły są usuwane podczas operacyjnego leczenia raka prostaty. Wcześniej pojawiają się inne, charakterystyczne objawy. Obrzęk limfatyczny kończyn dolnych zazwyczaj zaczyna się na stopie, po czym postępuje, zajmując stopniowo całą kończynę.

Obrzęk limfatyczny kończyn górnych

Słoniowatość ręki występuje najczęściej po mastektomii. Przyczynia się do niej zbyt szerokie usunięcie węzłów chłonnych pachowych i radioterapia. To pierwsze powoduje lukę w systemie naczyń limfatycznych, uniemożliwiając odprowadzanie limfy z ręki. Radioterapia wywołuje włóknienie i bliznowacenie okolic pachy, co może skończyć się zamknięciem naczyń chłonnych. Słoniowacizna może wystąpić wiele lat po operacji w wyniku urazu lub zakażenia.

Słoniowacizna moszny

Słoniowacizna moszny jest szczególnym przypadkiem. Dochodzi do niej, gdy niedrożność, aplazja lub hipoplazja obejmuje węzły chłonne odprowadzające płyn tkankowy z worka mosznowego. Skóra moszny zostaje wtedy silnie naciągnięta. Najczęstszą przyczyną obrzęku limfatycznego w tym miejscu jest ziarnica weneryczna pachwin i wspomniane wcześniej zakażenie filarią Bancrofta.

Słoniowatość – leczenie

Leczenie słoniowatości skupia się na czterech najważniejszych elementach:

• Ochrona skóry – jest to szczególnie ważne, ponieważ w miejscach obrzęków dochodzi do lokalnego obniżenia odporności, co czyni je bardzo podatnymi na wszelkie infekcje.
  
• Manualny drenaż limfatyczny – uciskanie przez terapeutę okolic obrzęku. Pobudzona w ten sposób pulsacja naczyń limfatycznych umożliwia przepływ płynu tkankowego do prawidłowo funkcjonujących dróg chłonnych.
  
• Kompresoterapia – polega na zakładaniu bandaży, których ucisk reguluje ciśnienie śródtkankowe, dzięki czemu płyn przemieszcza się we właściwymi kierunku.
  
• Rehabilitacja ruchowa – wspomaga prawidłowy drenaż limfy.
  

Dopasowanie odpowiedniego leczenia zależy od sytuacji klinicznej oraz stanu chorego. W niektórych przypadkach może okazać się konieczne przeprowadzanie zabiegu operacyjnego