Rdzeń przedłużony (łac. Medulla oblongata) to zlokalizowana w tylnym dole czaszki część ośrodkowego układu nerwowego, zaliczana do tzw. tyłomózgowia. Stanowi ważny element łączący mózg z rdzeniem kręgowym.
Budowa i ośrodki rdzenia przedłużonego
Rdzeń przedłużony dzieli się anatomicznie na część oliwkową i podoliwkową. W skład rdzenia wchodzą tzw. piramidy – struktury, przez które do rdzenia kręgowego docierają impulsy nerwowe sterujące mięśniami poprzecznie prążkowanymi, realizującymi ruchy dowolne. Drogi piramidowe krzyżują się w obrębie rdzenia, dlatego np. objawy porażenia kończyny w prawej połowie ciała świadczą o uszkodzeniu lewej połowy mózgu. Główną część rdzenia przedłużonego stanowią struktury układu pozapiramidowego (odpowiedzialnego za czynności niezależne od woli), realizujące przede wszystkim podstawowe odruchy. Część tych funkcji jest wykonywana za pośrednictwem nerwów rdzeniowych (wychodzących z rdzenia kręgowego), a część za pomocą nerwów czaszkowych.
W obrębie rdzenia przedłużonego znajdują się jądra czuciowe takich nerwów czaszkowych, jak nerw trójdzielny (V), twarzowy (VII), przedsionkowo-ślimakowy (VIII), językowo- gardłowy (IX) i błędny (X). Funkcje ruchowe realizują jądra nerwów: językowo-gardłowego, błędnego i podjęzykowego (XII). Za regulację wydzielania śliny odpowiedzialne jest jądro ślinowe dolne nerwu IX.
Istotną częścią rdzenia przedłużonego jest twór siatkowaty – stanowiący (w pewnym uproszczeniu) nieswoistą drogę przewodzenia impulsów regulujących aktywność.
Funkcje rdzenia przedłużonego
Wyspecjalizowane ośrodki rdzenia przedłużonego odpowiedzialne są m.in. za następujące funkcje:
- pobudzanie mięśni oddechowych,
- regulację częstości pracy serca,
- utrzymywanie odpowiedniego napięcia ścian tętnic i w efekcie ciśnienia tętniczego,
- część mechanizmów termoregulacji (rozszerzanie lub zwężanie naczyń skórnych, wydzielanie potu),
- odruchy kaszlu, kichania, ziewania,
- mechanizm ssania, połykania i żucia,
- wydzielanie śliny.
Nerwy czaszkowe, których jądra znajdują się w rdzeniu przedłużonym, pełnią liczne funkcje dotyczące czuciowego i ruchowego unerwienia, np. ściany gardła, mięśni krtani, języka. Wpływają (m.in. za pośrednictwem nerwu X – błędnego) na częstość pracy serca, perystaltykę żołądka i jelit, wydzielanie soków trawiennych.
Specyficzna jest rola nerwu przedsionkowo-ślimakowego, który przenosi z ucha wewnętrznego impulsy związane ze zmysłem słuchu i równowagi. Funkcje układu siatkowatego obejmują regulację rytmu i intensywności czuwania i snu. Struktura ta pośrednio stymuluje inne elementy układu pozapiramidowego, dostosowując ich działanie (np. częstość pracy serca, ciśnienie tętnicze, pracę układu pokarmowego) do aktualnego stanu aktywności organizmu.
Rdzeń przedłużony w pracy układu krążeniowo-oddechowego
Rdzeń przedłużony spełnia podstawową rolę w zapewnieniu organizmowi prawidłowego działania układów krążenia i oddychania. Jedyną strukturą, która w obu tych systemach może działać samodzielnie, jest serce. Jego układ bodźcoprzewodzący wyzwala z odpowiednią częstotliwością skurcze, które przepompowują krew do aorty i tętnic płucnych.
Wszystkie pozostałe czynności są regulowane przez ośrodki rdzenia przedłużonego. Serce nie jest jednak w stanie zmieniać częstości swojej pracy w zależności od aktualnego zapotrzebowania na tlen i substancje odżywcze. Dlatego jego rytm jest przyspieszany hormonami nadnerczy (głównie adrenaliną) i zwalniany działaniem nerwu błędnego, którego ośrodek znajduje się w rdzeniu przedłużonym.
Inne struktury rdzenia zapewniają prawidłową regulację ciśnienia tętniczego (poprzez zmianę napięcia mięśniówki tętnic i ich średnicy). Sterują też wszystkimi mięśniami odpowiedzialnymi za oddychanie (tj. niektórymi mięśniami szyi, obręczy barkowej, mięśniami międzyżebrowymi, przeponą i częścią mięśni brzucha). Bez tej skomplikowanej „koordynacji” człowiek nie byłby w stanie wykonać wdechu.
Uszkodzenia rdzenia przedłużonego
Bezpośrednie uszkodzenia rdzenia przedłużonego zdarzają się rzadko i są skutkiem ciężkich urazów czaszkowo-mózgowych. Do stłuczenia lub przerwania ciągłości rdzenia dochodzi najczęściej przy złamaniach podstawy czaszki. Częstszym i bardzo groźnym zespołem uszkodzenia rdzenia przedłużonego jest efekt tzw. wgłobienia. Mózgowie znajduje się w zamkniętej przestrzeni o niezmiennej objętości.
Dlatego w przypadku chorób zapalnych mózgu i opon mózgowo rdzeniowych, urazów z obrzękiem mózgu, krwawienia śródczaszkowego albo niektórych postaci wodogłowia dochodzi do wzrostu ciśnienia śródczaszkowego. Powoduje to przemieszczenie tkanek w stronę otworu wielkiego czaszki. W tej okolicy znajduje się właśnie rdzeń przedłużony, który z dużą siłą może być dociskany do krawędzi kości. Powoduje to jego niedokrwienie oraz zaburza pracę ośrodka oddechowego i innych ważnych struktur regulujących podstawowe czynności życiowe. Stan ten bezpośrednio zagraża życiu, może doprowadzić do nagłego zatrzymania krążenia i śmierci. Wymaga niezwłocznej interwencji lekarskiej, najlepiej w warunkach intensywnej opieki neurochirurgicznej.